گروهي هم شايد تاريخچه غني اين شهر صددروازه را مطالعه كرده باشند اما هرچه هست «دامغان» آنقدر شهر معروفي در ايران هست كه نيازمند معرفي بيشتر نباشد. يكي از ريشه‌دارترين آداب و رسوم دامغاني‌ها در عزاداري اباعبدالله است. آنقدر اين مراسم و عزاداري‌ها براي اهالي اين منطقه مهم و با اهميت به شمار مي‌رفته‌كه حتي بافت خانه‌هايشان را براساس محل حسينيه‌ها و تكاياي ساخته شده در شهر شكل داده‌اند و بر همين اساس هر محله براي خود تكيه‌اي دارد و اهالي آن در ايام محرم و صفر با شور و حال فراواني در مراسم شركت مي‌كنند.
8 حسينيه و يك مدرسه علميه جزو مهم‌ترين نقاط تجمع مردم دامغان در ايام محرم هستند. علاوه بر تكيه دباغان و تكيه حضرت ابوالفضل(ع) كه مهم‌ترين تكيه‌هاي شهر هستند 4تكيه ديگر در محله خوريا، محله امام، در قلعه و امامزاده عبدالعالي(ع) و عبدالمعالي(ع) (معصوم‌زاده) در ايام محرم تعزيه‌داري مي‌كنند. ساختمان اين تكيه‌ها 2طبقه است كه در طبقه اول طاق نماها و اتاق‌ها قراردارد و در طبقه دوم فقط طاقنما‌ست. در وسط اين تكيه‌ها مراسم «سينه دوره» مي‌گيرند و در طبقه دوم زنان در طاق‌نماها مستقر مي‌شوند.
سينه دوره به سبك جنوبي‌ها
اگرچه مشخص نيست اول در جنوب و بين عرب زبان‌ها اين مدل سينه‌زني بوده يا اينجا در كوير اما سينه‌دوره گرفتن از ويژگي‌هاي عزاداري‌هاي دامغان است. در اول شب، مردها دايره‌وار با دست چپ كمر يكديگر را مي‌گيرند و پاي خود را به طرز خاصي برمي‌دارند و مي‌گذارند و دور مي‌گردند و با دست راست به سينه خود مي‌زنند و حسين‌حسين مي‌گويند. اغلب يك نفر در وسط اين دايره مرثيه و نوحه با آهنگ خاص متناسب با وزن اشعار مي‌خواند و سينه‌زن‌ها به همان آهنگ مي‌گردند. سر هر بندي از اشعار نوحه، يك مصرع يا 2مصرع را بازگو يا «پس خواني» مي‌كنند.
طوق جامه كردن
مراسم محرم از شب اول در همه تكايا و مساجد شهر آغاز ميشود. اما از روز ششم با مراسم طوق جامه كردن در حسينيه حضرت ابوالفضل(ع) به اوج خود مي‌رسد. البته شايد بتوان از لفظ «طوق جامع كردن» هم استفاده كرد زيرا طوق‌ها معمولا از نقاط مختلف محله‌ها جمع‌آوري و در حسينيه «جامع» جمع مي‌شوند. اما اصطلاح صحيح‌تر و درست‌تر همان «جامه» كردن است كه اشاره به پوشاندن و سياهپوش كردن طوق‌ها در ايام محرم دارد. در گذشته رسم بوده است حسينيه‌اي كه در آن طوق جامه ميشود به‌صورت كتبي و با ارسال دعوتنامه‌اي از برخي تكايا و دستجات عزاداري دعوت به عمل مي‌آورد كه در برنامه شركت كنند. حسينيه‌ها نيز اين دعوت را پذيرفته و با دسته‌اي از عزاداران خود در برنامه حضور پيدا مي‌كردند.
در گذشته رسم بوده كه با مراسم خاصي و به همراهي نوحه‌خواني اول صبح جمعي از بزرگان محله به همراه مردم به خانه‌هايي كه طوقي داشتند مي‌رفتند و سپس طوق را تحويل گرفته و به سمت حسينيه مي‌بردند. البته در حال حاضر هم هنوز در بسياري از محله‌هاي دامغان اين كار انجام ميشود.
سنگ‌زني در صالح‌آباد
در شب دهم عزاداران از پير و جوان و زن و مرد به مكان زيارتي‌اي به‌نام هفتنان مي‌روند و عزاداري مي‌كنند. اين مكان زيارتي در نزديكي روستاي صالح‌آباد و روستاي ده‌قاضي (مرحمت‌آباد) واقع است. معروف است كه در زمان مامون ستمكار عباسي، 6دهقان در اين مكان كشاورزي مي‌كردند. ماموراني در تعقيب يكي از نزديكان امام موسي‌بن‌جعفر(ع) بودند، ايشان پيش اين دهقان‌ها مي‌آيند و اين دهقان‌ها او را به لباس خودشان درمي آورند. بيل به دستش مي‌دهند و شروع به‌كار مي‌كنند. مامورين كه مي‌آيند نمي‌توانند فرد مورد نظر را تشخيص دهند. سر هر 7نفر را مي‌زنند و پيش مأمون مي‌برند. بدن اين عزيزان در اين مكان به‌نام هفتنان دفن شده و اكنون مكان زيارتي شيعيان قرار گرفته و سر مبارك اين بزرگواران نيز در 7سران (خُرس) دفن شده است. جوانان روستا و عاشقان حسيني عزاداري خود را با زدن سنگ نشان مي‌دهند. سنگ از 2تخته يا تنه كوچك درختان يا شاخة متوسط درختان درست ميشود. اين وسيله را يا از نجاري‌ها تهيه مي‌كنند يا بعضي‌ها با اره كردن درختان و شاخه‌ها آن رادرست مي‌كنند و با زدن آنها به يكديگرصداي برهم زدن 2سنگ ايجاد مي‌كنند.
مراسم يازدهم محرم
يكي از مراسم بسيار مطرح سوگواري در دامغان براي سرور و سالار شهيدان كربلا حضرت اباعبدالله‌الحسين(ع) مراسم روز يازدهم محرم است. مراسم روز يازدهم محرم در دامغان در كل ايران كم نظير است. همه ساله در اين روز از روستاهاي اطراف دامغان هيئت‌هاي سينه‌زني و زنجيرزني از ساعات اوليه بامداد رهسپار شهر مي‌شوند و به انجام عزاداري مي‌پردازند. دستجات و هيئت‌هاي سينه‌زني و زنجيرزني روستاها و شهرهاي دامغان پشت سر هم و براساس نظم خاصي مراسم خود را از مقابل حسينيه حضرت ابوالفضل(ع) آغاز مي‌كنند و پس از طي مسافتي طولاني اين مراسم در مقابل زيارتگاه بكير بن اعين پايان مي‌پذيرد. در اين مراسم «نخل» كه استعاره‌اي از تابوت سيد و سالار شهيدان است روي دوش مردم شهر تشييع ميشود.
شهر صد دروازه شيفته اسلام
دامغان با قدمتي بيش از 7هزار سال جزو يكي از قديمي‌ترين شهرهاي ايران محسوب ميشود؛ شهري كه سال‌هاي سال پايتخت پادشاهان اين سرزمين بوده است. با ورود مسلمانان به ايران، مردم يكتاپرست اين سرزمين خيلي سريع دين اسلام را پذيرفتند. در زمان ورود اسلام به ايران، شهر دامغان يا همان صددروازه به‌عنوان يكي از چند شهر مهم ايران محسوب و جزو شهرهاي مهم و باشكوه حكومت ساسانيان قلمداد مي‌شد. يكي از دلايل عظمت و بزرگي شهر دامغان را مي‌توان مسجد تاريخانه دانست؛ مسجدي كه بيش از ۱۱۰۰سال قدمت داشته و به سبك مسجد النبي(ص) ساخته شده و داراي رواق‌ها و شبستان‌هاي زيادي بوده است؛ مردمان اين شهر بعد از گذشت بيش از هزار سال هنوز سينه به سينه عشق به خاندان پيامبر(ص) را به نسل‌هاي آينده خود منتقل مي‌كنند و خود را مفتخر به شيعه بودن مي‌دانند.
تعزيه؛ هنر ريشه‌دار در دامغان
عطاء‌الله ميوه‌اي از هنرمندان پيشكسوت دامغان كه اجراي يك‌هزار و 500نمايش تئاتر و تعزيه را در كارنامه خود دارد معتقد است شبيه‌خواني هنري است كه سينه به سينه منتقل و به‌صورت سنتي برگزار ميشود. وي قدمت اين هنر در دامغان را مربرط به 300سال پيش مي‌داند.
وي پيدايش تاريخچه تعزيه‌خواني در دامغان را حدود 300سال قبل در روستاي علي‌آباد نزديك روستاي شامان مي‌داند؛ «اين هنر توسط شخصي به نام ميرزا‌آقاسي در اين روستا آغاز شد ولي در حال حاضر از آن روستا مخروبه‌اي بيش باقي نمانده است.»
او اضافه مي‌كند: «آداب و سنن مردم دامغان در ايام ماه محرم، فاطميه و شهادت‌ها در حسينيه‌ها و تكايا و منازل، مراسم روضه‌خواني، مداحي، سينه‌زني، زنجيرزني، سنگ‌زني، سينه دوره، طوق بستن، حمل نخل (نمادين تابوت مطهر حضرت آقا امام‌حسين(ع) كه بسيار باشكوه برگزار ميشود) و نذورات فراوان از قبيل غذا، خرما، شربت، شير و آب به عزاداران اهل‌بيت(ع) طي شبانه‌روز است.»
اين پيشكسوت تعزيه‌خوان دامغاني جايگاه تعزيه در دامغان را به‌خاطر قدمت و علاقه وافر مردم شهيدپرور اين ديار به اهل‌بيت(ع) به‌ويژه ارادات خالصانه به سرور و سالار شهيدان حضرت اباعبدالله‌الحسين(ع) مي‌داند؛ «همين مسئله است كه باعث شده شبيه‌خوانان اين شهر و روستاهاي همجوار با حضور در سوگواره‌هاي كشوري و همايش‌هاي بين‌المللي ثابت كنند اين هنر را به خوبي شناخته و آن را خالصانه تقديم عزاداران مي‌كنند.»
ميوه‌اي شاخص‌هاي روز يازدهم محرم دامغان كه در كشور از اعتبار معنوي بالايي برخوردار است را اينگونه نام مي‌برد: «عزاداري روز يازدهم محرم كه از تمام روستاهاي دامغان و شهرهاي همجوار به شهر دامغان آمده و دراين مراسم شركت مي‌كنند، مراسم سنگ زني در روستاي صالح آباد و اجراي مراسم شبيه‌خواني درتمام روستاها به‌ويژه در شهر دامغان است كه با استقبال بالاي عزاداران مواجه ميشود.»
روستاي «بق» در دامغان يكي از شاخص‌ترين تعزيه‌ها را بين ساير روستاهاي دامغان دارد تا جايي كه موفق شده عناوين برتر تعزيه در كشور را كسب كند. از ديگر روستاهاي صاحب نام دامغان در تعزيه مي‌توان به عباس‌آباد و قاسم‌آباد اشاره كرد.