سؤال جدي اين است كه چگونه مي‌توان از بحران خاموش آبي كه در سال‌هاي اخير نمايان شده، جلوگيري كرد؟
به گزارش همشهري، دولت و مردم ايران براي پشت‌سرنهادن بحران آبي 2راهبرد پيش رو دارند؛ نخست مديريت بخش عرضه و دوم مديريت تقاضاي آب؛ اجرايي شدن هر كدام از راهبردها درگرو انسجام برنامه‌ها و راهكارها و داشتن اراده منسجم و فراملي است و به همين دليل ضرورت ايجاب مي‌كند با توجه به كمبود شديد منابع مالي داخلي و خارجي دولت و مردم ايران همگام با هم در مسير مديريت بخش تقاضا و مصرف آب گام بردارند. تا كنون راهكارهاي مختلفي براي مديريت بحران آب در كشور مطرح شده است.
- انتقال آب از خليج‌فارس و خزر به مركز
يكي از پرهزينه‌ترين و دشوارترين راه‌هاي تأمين آب در ايران كه قدمتي ديرين دارد، انتقال آب از خليج‌فارس و درياي عمان از جنوب و درياي خزر از شمال به مناطق مركزي و شهرها و روستاهاي مركزي ايران است كه پيش‌بيني مي‌شود در آينده وارد مرحله تنش شديد آبي خواهند شد؛ اين راه تأمين آب البته پرهزينه و پردردسر خواهد بود؛ دردسر‌هاي بين‌المللي براي توافق با ديگر كشورهاي همسايه با ايران در مرز آبي خليج‌فارس و درياي عمان در جنوب و درياي خزر تا روش‌هاي تأمين منابع مالي و سرمايه‌گذاري و البته اختلاف بر سر اينكه آب انتقال يافته به كدام استان‌ها و شهرها و روستاها بايد منتقل شود، ازجمله دردسرها و چالش‌هاي پيش روي انتقال آب از خليج‌فارس و خزر است.
- برداشت آب از اعماق زمين
برداشت‌هاي بي‌رويه از منابع آبي در عمق كم و متوسط طي سال‌هاي اخير و خطر خشك‌شدن سفره‌هاي آب زيرزميني باعث شده تا حفر چاه‌هاي عميق‌تر براي برداشت آب از اعماق زمين هم يكي از گزينه‌هاي روي ميز دولت براي تأمين مصارف آبي كشور باشد؛ راهكاري كه البته نيازمند مطالعات عميق و شناخت كافي از حجم آب قابل استحصال از اعماق زمين و توجيه فني و اقتصادي طرح‌هاي سرمايه‌گذاري جهت حفر چاه‌هاي با عمق بسيار بالا و هزينه‌هاي احتمالي انتقال آب است؛ برداشت آب از اعماق زمين البته كم‌دردسر هم نخواهد بود؛ چرا كه تصويري روشن و اطلاعات قابل اتكا براي اجرايي كردن اين راهكار نياز است و مهم اينكه در كدام پهنه جغرافيايي ايران منابع آبي قابل برداشت در بلندمدت وجود دارد؟
- استفاده از منابع آبي مشترك
دولت ايران مي‌تواند و حق دارد كه بخشي از آب مورد نياز را از طريق منابع آبي مشترك به‌طور مشخص رودخانه‌هاي مشترك با ديگر كشورها تأمين كند؛ اما اين راهكار در گرو رسيدن به تعريف مشخص و راهكاري شفاف براي تعيين حقابه كشورهاي همسايه و داراي رودخانه‌هاي مشترك آبي است كه يك ديپلماسي فعال آبي را در چارچوب قوانين و مقررات بين‌المللي در سطح سران كشورها طلب مي‌كند؛ راهكاري كه به‌دليل نبود اراده قوي نزد دولت‌هاي كشورهاي همسايه از يك سو و فقدان ضمانت اجرايي توافق‌ها و تفاهم‌هاي دو يا چندجانبه تاكنون باعث شده تا ايران نتواند از حقوق خود به‌طور كامل و دقيق بهره‌مند شود و بخشي از منابع آبي مشترك در معرض تهديد و مصرف نادرست از سوي همسايگان قرار گيرد.
- انتقال آب حوضه‌هاي آبريز
انتقال آب از برخي حوضه‌هاي آبريز در دسترس و تخصيص آن به شهرها و روستاهاي در معرض تنش آبي به‌عنوان يكي از راهكارهاي قابل اجرا با هزينه معقول در ايران به يكي از دردسر‌هاي بزرگ تبديل شده، چرا كه ضعف مطالعات و تحقيقات و تصميم‌هاي كوتاه‌نگر براي اجراي اين راهكار نشانه‌هايي از بحران آبي در ديگر شهرها و روستاها را دامن‌زده و سطح اختلاف بين مردم و مسئولان استاني را افزايش داده است؛ تا آنجا كه انتقال آب از يك حوضه آبي در يك پهنه جغرافيايي كشور به منطقه ديگر، پيامد‌هاي ناخوشايندي همچون وضعيت زاينده رود در اصفهان را به همراه داشته و دولت را در ادامه مسير با نگاه‌هاي منطقه‌اي و داراي تهديد‌هاي احتمالي اجتماعي، اقتصادي و سياسي مواجه مي‌سازد.
- تأمين آب از ذخاير موجود
يكي از ساده‌ترين راهكارهاي تأمين آب مصرفي كشور، استفاده از ذخاير آبي در دسترس نظير برداشت آب از موجودي پشت سدها و سفره‌هاي آبي است كه در حال حاضر بيشترين اتكاي وزارت نيرو براي تأمين آب به همين ظرفيت‌هاي محدود شده است؛ اما افت شديد ناشي از ذخاير آبي پشت سدها به واسطه كاهش آشكار حجم بارش‌ها در ايران از يك سو و برداشت‌هاي بي‌حساب و كتاب از سفره‌هاي آبي كشور، باعث شده تا تأمين آب از ذخاير در دسترس و داراي دردسر‌هاي كمتر نسبت به ديگر روش‌ها، با مخاطراتي مواجه شود؛ آمارهاي روزانه، ماهانه، فصلي و سالانه وزارت نيرو از وضعيت آبي كشور به وضوح نشان مي‌دهد كه نمايان شدن نشانه‌هاي افت پايدار آب پشت سدها و سفره‌هاي زيرزميني دور از انتظار نخواهد بود.
- بارور كردن ابرها؛ تجربه‌اي پرريسك
آبستن كردن و باروري ابرها در ايران براي تأمين آب در زمان بروز تنش آبي شديد، يك تجربه ناموفق محسوب مي‌شود؛ چه اينكه با صرف هزينه‌هاي بسيار ابرها در ايران بارور شدند و در مناطقي غيرهدف و كشورهاي همسايه باران باريد. بارور كردن ابرها البته در برخي كشورهاي پيشرفته داراي دانش فني و تخصصي البته با بارش‌هاي بموقع، هدفمند و قابل انتظار جواب داده است، اما مشكل اينجاست كه اين يك راهكار بلندمدت براي تأمين آب پايدار محسوب نمي‌شود و اين يك راهكاري است كه مي‌توان براي دوره‌هاي تنش شديد آبي در برخي مناطق جغرافيايي و با محاسبات دقيق و استفاده از دانش و تكنولوژي از آن بهره‌مند شد. به هرحال بارور كردن ابرها و انتظار براي بارش در زمان و مكان مورد انتظار همواره يكي از گزينه‌ها ست.
- بازيافت آب‌هاي مصرفي با چرخه فاضلاب
منابع آبي تجديدپذير ايران نسبت به كشورهاي جهان را مي‌توان در پايين‌ترين سطح ارزيابي كرد؛ امروزه بسياري از كشورهاي پيشرفته و يا در حال پيشرفت بخش زيادي از آب مصرفي در بخش‌هاي مختلف به‌ويژه بخش شهري و خانگي را با زيرساخت‌هاي آب و فاضلاب دوباره به چرخه توليد و مصرف آب با پالايش و سالم‌سازي آن برمي‌گردانند؛ اما متأسفانه در ايران در دهه‌هاي گذشته بازيافت آب‌هاي مصرفي در اولويت قرار نداشته وليكن تجربه شيرين طرح‌هاي محدود اجرا شده، نشان از پايداري و استمرار اين راهكار براي تأمين منابع آبي ايران بود. بازيافت آب‌هاي مصرفي و استفاده از روش‌هاي آب‌هاي تجديد‌شونده البته مستلزم سرمايه‌گذاري به‌ويژه استفاده از منابع و سرمايه‌گذاري خارجي است.
- سدسازي؛ خوب، بد، زشت
احداث سد در ايران روزگاري يك افتخار ملي است و روزگاري ديگر همه منتقدان عامل بسياري از بحران‌هاي آبي و مشكلات زيست‌محيطي را به سدسازي ارتباط مي‌دهند؛ ترديدي وجود ندارد كه احداث صحيح و كارشناسي و علمي سدها با مطالعات همه جانبه سدها مي‌تواند مانع هرز روي منابع آبي ايران به‌ويژه منابع به‌دست آمده داراي وجه اشتراك با ديگر كشورها ست؛ نگاه افراط و تفريط نسبت به احداث سد به‌عنوان يكي از راهكارهاي تجربه شده جهاني براي مديريت عرضه آب در كشور بايد كنار گذاشته شود و الگو‌هاي بهره‌برداري از منابع آبي قابل استحصال از سدها نيازمند بازنگري جدي است به‌نحوي كه نگاه مصرف‌گرايانه به آب پشت‌سدها اصلاح شود.
- شيرين‌سازي آب براي مصارف خاص
يكي از روش‌هاي تجربه شده و نوين جهت تأمين آب در كشورهاي مختلف به‌ويژه كشورهاي درگير تنش و بحران آبي، اجراي طرح‌هاي شيرين‌سازي آب‌هاي‌شور جهت مصارف خاص نظير آب شرب يا آب بهداشتي بخش‌هاي خانگي، اداري، تجاري و صنعتي است؛ روشي كه البته سرمايه‌گذاري سنگين و دانش روز جهاني را طلب مي‌كند و با اجراي اين روش مي‌توان منابع آبي محدود موجود را با شيرين‌سازي و وارد كردن آن به چرخه مصرف به روش بهينه‌اي استفاده كرد؛ روشي كم‌هزينه‌تر و كم‌دردسرتر نسبت به روش‌هايي چون انتقال آب درياها به مناطق مركزي كشور كه مي‌تواند يكي از سوپاپ‌هاي اطمينان ايران در مواجهه با بحران‌هاي آبي آينده باشد.
- اصلاح شبكه براي جلوگيري از هدررفت آب
برخي گفته‌ها و آمارهاي رسمي نشان از اتلاف 15درصدي آب شرب در شبكه فرسوده انتقال آب درون شهري دارد، حال آنكه استاندارد جهاني اتلاف آب در شبكه 5درصد از كل آب تزريق شده براي استفاده است. پيش‌بيني مي‌شود اصلاح شبكه انتقال آب بتواند راهكاري قابل اتكا و اجرا باشد كه دست‌كم آب شرب تأمين شده با هزينه بسيار را به راحتي از دست نخواهيم داد و سالانه مي‌توان‌بخشي از مصرف آب شرب را با اين اقدام تأمين كرد. به‌ويژه اينكه جلوگيري از هدررفت آب تصفيه شده و سالم در فرايند انتقال خود يكي از راه‌هاي تأمين آب به‌صورت پايدار قلمداد مي‌شود.
- نقشه راه آبي؛ راهبردي جامع و كلان‌نگر
راه‌ها و گزينه‌هاي ديگري براي تأمين آب ايران مطرح است، اما اجرايي كردن اين روش‌ها نيازمند يك نقشه راه آبي با راهبردي جامع و كلان‌نگر و آينده‌نگر است؛ راهبردي كه ترسيم و تدوين و اجرايي كردن راهكارهاي آن نيازمند سرمايه‌گذاري‌هاي سنگين و بهره جستن از تجربه‌هاي جهاني است؛ راهكاري كه البته با قيمت فعلي آب در ايران و شكاف قيمت تمام‌شده و مصرف آب باعث مي‌شود تا انگيزه سرمايه‌گذاران را كاهش دهد و توجيه فني و اقتصادي راهكارهاي احتمالي را با علامت سؤال جدي مواجه سازد و ترديدي وجود ندارد كه منابع محدود بودجه عمومي دولت هم نمي‌تواند راز بقا و دوام منابع آبي ايران در آينده باشد.