ابیات و ترجیع‌بند کمال‌الدین علی محتشم کاشانی در رثای ماندگارترین حماسه تاریخ از تاثیرگذارترین اشعار سروده شده درباره واقعه کربلا است که در آن بزرگی ظلم روا شده بر اهل بیت رسو‌ل‌الله (ص) به شیواترین شکل ممکن به نظم درآمده است.
گاندی رهبر استقلال هند می‌گوید: اگر هندوستان بخواهد یک کشور پیروز باشد باید از امام حسین (ع) پیروی کند.
کارلاین فیلسوف انگلیسی نیز می‌گوید: آن‌ها (یاران حسین (ع)) با عمل خود روشن کردند که تفوق ادبی در جایی که حق با باطل روبرو می‌شود اهمیتی ندارد و پیروزی حسین (ع) با اقلیتی که داشت باعث شگفتی است.
ادوارد براون نیز معتقد است: آیا قلبی پیدا می‌شود که وقتی درباره کربلا سخن می‌شنود آغشته به حزن نشود؟
این‌ها تنها بخشی از سخنان اندیشمندان غیرمسلمان در مورد حادثه کربلاست و جرج جرداق مسیحی، جواهر لعل نهرو، کرت فریشلر، جورجی زیدان و بسیاری دیگر از صاحب‌نظران غربی و شرقی نیز مطالبی را در مورد حادثه عظیم کربلا داشته‌اند که نشان از شناخت، مطالعه، تدبیر و تحقیق آن‌ها در مورد این حادثه عظیم است.
این صبح تیره باز دمید از کجا کزو
کار جهان و خلق جهان جمله در هم است گویا طلوع می‌کند از مغرب آفتاب
کاشوب در تمامی ذرات عالم است
این ابیات دیگری از ترجیع‌بند دوازده بندی معروف شاعر عصر شاه طهماسب صفوی است که تاریخ ادب و هنر پیرامون واقعه کربلای سال 61 هجری مدیون آن است و قابل‌اتکاترین اتفاقات هنری- مذهبی که منشأ ایرانی دارد از آن آغاز می‌شود و اگر بگوییم مبدأ تاریخ ادبی و هنری عاشورا را محتشم مشخص کرده است بیراه نگفتیم.
«محتشم کاشانی» ملقب به شمس‌الشعرا شاعر سده دهم هجری را می‌توان مشهورترین شاعری نامید که سبک جدیدی در سرودن اشعار مذهبی بوجود آورد و بعد از آن شعرای دیگری در سال‌های دور و نزدیک و حتی معاصر به سبک و سیاق او شعر گفتند.
گر خوانمش قیامت دنیا بعید نیست
این رستخیز عام که نامش محرم است
در بارگاه قدس که جای ملال نیست
سرهای قدسیان همه بر زانوی غم است
آنچه که به شعر محتشم بُعد عرفانی و حماسی بیشتری می‌دهد حکایت‌های نقل شده در مورد سروده اوست که حکایت از دست دادن حالت مکاشفه در خواب به این شاعر پارسی‌گوی و ابلاغ بخشی از آن شعر در آن حالت به او دارد. نقل است محتشم شعری در عزای یکی از نزدیکان خود که پسر یا برادر او بوده است سروده و بعد از آن در خواب می‌بیند که از او می‌خواهند در رثای فرزند فاطمه (س) هم شعری بسراید و مصرع اول ترجیع‌بند محتشم نیز به نوعی به او الهام شده است. جن و ملک بر آدمیان نوحه می‌کنند
گویا عزای اشرف اولاد آدم است
خورشید آسمان و زمین نور مشرقین
پروردهٔ کنار رسول خدا حسین
ضمن اینکه نقل شده محتشم در سرودن بخشی از این شعر دچار مشکل شد و بار دیگر در حالت مکاشفه، مصرع دوم بیت که نتوانسته بود آن را بسراید به او الهام شد. در این بیت آمده است: «هست از ملال گرچه بری ذات ذوالجلال / او در دل است و هیچ دلی نیست بی‌ملال» همچنین نقل‌های دیگری از شعر محتشم وجود دارد که محمد شیخا ملقب به مقبل روایت می‌کند و می‌گوید در خواب رسول خدا را دیدم که به محتشم می‌گویند در حرم امام حسین (ع) شعرش را بخواند و به او جایگاه و احترام والایی اعطا می‌کنند و من به آن جایگاه غبطه خوردم و خواستم شعری هم من بگویم که اجازه یافتم برای فاطمه زهرا (س) شعرخوانی کنم و در بخشی از شعر مقبل آمده است: «چون تنگ شود بر او میدان / فتاده از حرکت ذوالجناح از جولان / نه سیدالشهدا بر جدال طاقت داشت / نه ذوالجناح طاقت استقامت داشت»
و در بخش پایانی آن هم آمده: «بلند مرتبه شاهی ز صدر زین افتاد / اگر غلط نکنم عرش بر زمین افتاد»
همچنین شعر معروف محمدحسین بهجت تبریزی در مورد امیرالمومنین (ع) نیز حکایتی همچون این دارد:
کشتی شکست خوردهٔ طوفان کربلا
در خاک و خون طپیده میدان کربلا
گر چشم روزگار بر او زار می‌گریست
خون می‌گذشت از سر ایوان کربلا نکته قابل تأمل دیگر در مورد شعر محتشم، تأثیرگذاری آن بر هنرهای تجسمی و اشعار دیگر است. علاوه بر روش و سبک حماسی شعر محتشم - که همان‌طور که گفته شد نوعی الگوی سرودن شعرهای دیگر بود - تشخیص و اقتباس از این شعر نیز توسط شاعران دیده شده است.
نگرفت دست دهر گلابی به غیر اشک
زآن گل که شد شکفته به بستان کربلا
از آب هم مضایقه کردند کوفیان
خوش داشتند حرمت مهمان کربلا
مشفق کاشانی چهره ماندگار ادبی کشور به نوعی یکی از معتبرترین دنباله‌روهای سبک محتشم است و تشخیص حمیدرضا برقعی شاعر جوان عاشورایی از شعر محتشم نیز معروف‌ترین تشخیص از این ترجیع‌بند ماندگار محسوب می‌شود:
باز این چه شور است که در جان واژه‌هاست*شاعر شکست خورده طوفان کربلاست بودند دیو و دد همه سیراب و می‌مکید
خاتم ز قحط آب سلیمان کربلا
زان تشنگان هنوز به عیوق می‌رسد
فریاد العطش ز بیابان کربلا
اما در عرصه هنرهای تجسمی و خطاطی نیز آثار ماندگاری بر اساس شعر محتشم به ثبت رسیده که محمود فرشچیان مینیاتوریست بزرگ معاصر یکی از کسانی است که آثار ماندگاری در این حوزه از خود بجای گذاشت.
همچنین «کتیبه گروهی با حضور علی شیرازی در موزه امام علی (ع)»، «خطاطی ماندگار باز این چه شور است، اثر استاد اباصلت صادقی»، «پروژه 12 بند محتشم به روایت نقش و رنگ با مشارکت جمعی از هنرمندان» و «کتاب ترجیع‌بند محتشم اثر مجتبی ملک‌زاده و تعدادی دیگر از تذهیب‌گران و نقاشان نامی کشورمان» از این دست آثاری است که با الهام از شعر محتشم ماندگار شد. آه از دمی که لشگر اعدا نکرد شرم
کردند رو به خیمهٔ سلطان کربلا
آن دم فلک بر آتش غیرت سپند شد
کز خوف خصم در حرم افغان بلند شد
البته وجوه عرفانی، ادبی و مذهبی شعر محتشم نیز مجملی است که مجال پرداختن به آن نیست اما بی‌شک این سروده ماندگار از شمس‌الشعرای کاشانی مبدأ و منشأ آثاری شد که هر کدام ماندگار و تأثیرگذار بودند و پرداختن به آن فرصتی مغتنم برای پندآموزی از عاشورای حسینی فراهم می‌کند.