تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی برای هر گشایشی در روابط ترکیه و ارمنستان، تابع مجموعه شرایط تاریخی، حقوقی، اجتماعی و گذار از گروه‌های پرنفوذ و تاثیرگذار در داخل و خارج ارمنستان و گروه‌های ملی‌گرا در ترکیه است؛ یعنی رفت‌وآمدهای سیاسی و گاه اظهارنظرهای احساسی سیاستمداران نمی‌تواند پازل برقراری و عادی‌سازی روابط دو کشور را کنار یکدیگر بچیند و گمان می‌رود و البته روند تحولات چند سال اخیر در روابط ترکیه و ارمنستان نشان داده که در پایان کار، یک قطعه کم است، اما سوال اصلی آن است که پیشینه پرتنش روابط ارمنی‌ها و کشور ترکیه در کدام نقطه فرو می‌نشیند و آیا رهبران ترکیه خواهند توانست با قبول مساله کشتار ارامنه «عذرخواهی» رسمی کنند؟
در مقابل مقام‌های آنکارا می‌دانند که عذرخواهی در این زمینه چه تبعات حقوقی‌ای برای ترکیه در پی دارد.
به همین دلیل، عادی‌سازی روابط سیاسی و گشایش مرزهای ترکیه و ارمنستان به تحولات و رموز تاریخی 1915 پیوند خورده است و تاریخ صد ساله پس از آن وقایع، گره‌ها را کور کرده‌اند، اما با وجود تنگناهای داخلی در هر دو کشور و بن‌بست‌ها و صدماتی که هرازچندگاه به خاطر مطرح شدن مساله کشتار ارامنه در پارلمان‌های اروپایی و آمریکایی دامنگیر سیاست خارجی ترکیه می‌شود، روزنه‌هایی هرچند کم‌سو برای گشودن دفتر خاک گرفته روابط آنکارا - ایروان وجود دارد.
- گام نخست: درها بسته نمی‌ماند
مشکلات عادی‌سازی روابط ترکیه و ارمنستان ساختاری است، اما تمامی راه‌ها بسته نیست. هنگامی که چند سال پیش از این، دو کشور در مسیر امضای توافقنامه دوجانبه قرار گرفتند، امیدها به باز شدن دروازه‌های روابط افزایش یافت.
شاید پیام سال گذشته رجب طیب اردوغان در نود و نهمین سالگرد کشتار ارامنه آبی بر آتش اختلافات دیرینه بود. اردوغان، نخست‌وزیر ترکیه 23 آوریل سال 2014 در اقدامی غافلگیرانه و برای نخستین بار در تاریخ این کشور به نوادگان ارامنه کشته شده در حوادث 24 آوریل سال 1915 میلادی موسوم به قتل‌عام ارامنه در زمان امپراتوری عثمانی، تسلیت گفت.
وی در این پیام با قربانیان کشتار ارامنه در زمان جنگ جهانی اول و دوران امپراتوری عثمانی، ابراز همدردی کرد و ضمن غیرانسانی خواندن پیامدهای آن کشتارها به نوادگان قربانیان ادای تسلیت کرد.
اردوغان از مصائب کشتار ارامنه به عنوان «درد مشترک» بین ترکیه و ارمنستان یاد کرد. ارامنه از واقعه کشتار ارامنه در سال‌های جنگ جهانی اول با عنوان «نسل‌کشی» یاد می‌کنند. بنا به ادعای ارمنستان، نیروهای عثمانی حدود یک و نیم میلیون نفر از ارامنه ساکن امپراتوری را کشتند و صدها هزار نفر را ناگریز از ترک دیار خود کردند.
در مقابل، ترکیه این ادعا را رد می‌کند و هیچ‌گاه رسما بابت آن عذرخواهی نکرده است. به همین دلیل، اردوغان با وجود اظهار تاسف از کشتار ارامنه، در بیانیه خود از واژه نسل‌کشی برای آن کشتار جمعی استفاده نکرد.
مقام‌های ترکیه بارها در واکنش به دیدگاهی که ارامنه ارائه می‌دهند، اعلام داشته‌اند که بسیاری از آن کشتارها در خلال درگیری‌های بین دو کشور و اقوام ترک و ارامنه روی داده و ترک‌ها هم قربانیان زیادی در جریان آن وقایع داده‌اند.
این نخستین اقدام دولت اردوغان در مسیر تلاش برای عادی‌سازی روابط با ارمنستان و رهایی از سایه سنگین مساله کشتار ارامنه که اتحادیه اروپا را نیز به جان ترکیه انداخته، نبود.
پنج سال پیش در اکتبر سال 2009 میلادی، اتفاقی تاریخی در روابط ترکیه و ارمنستان افتاد؛ وزیران امور خارجه ترکیه و ارمنستان در شهر زوریخ سوئیس، توافقنامه عادی‌سازی روابط بین دو کشور را امضا کردند.
این مهم‌ترین متن حقوقی و سیاسی میان دو کشور برای گشودن دروازه‌هایشان روی یکدیگر بود که به نوبه خود توجه کشورهای غربی را نیز به خود جلب کرد. البته در جریان امضای این توافقنامه، وزیران امور خارجه آمریکا، روسیه، فرانسه و خاویر سولانا، رئیس سیاست خارجی اتحادیه اروپا حضور داشتند.
ترکیه و ارمنستان پس حدود یک قرن خصومت، توافقنامه تاریخی عادی‌سازی روابط را امضا کردند که براساس آن قرار بود دو کشور روابط دیپلماتیک برقرار کنند و مرزهایشان را به روی یکدیگر باز کنند. یک سال پیش از امضای این موافقت‌نامه، دو کشور در چارچوب «دیپلماسی فوتبال» گامی بلند در مسیر زدودن تنش‌ها برداشته بودند و آن زمانی بود که عبدالله گل، رئیس‌جمهور ترکیه پس از سال‌ها تيرگي در روابط آنكارا - ايروان به ارمنستان رفت.
عبدالله به دعوت سرگي سركيسيان، همتاي ارمنستاني خود به ايروان دعوت شد و به اتفاق هم مسابقه تيم‌هاي ملي فوتبال دو کشور را در چارچوب بازي‌هاي مقدماتی جام جهاني تماشا کردند.
این دیدار در عرصه رسانه‌ها و محافل سیاسی به دیپلماسی فوتبال مرسوم شد. یک سال بعد از این دیپلماسی بود که وزرای خارجه دو کشور در زوریخ توافقنامه تاریخی امضا کردند.
امضای این توافقنامه در دوره‌ای مهم از سیاست خارجی ترکیه انجام گرفت؛ زمانی که در ترکیه تئوری «تنش صفر با همسایگان» کلید خورده بود و داود اوغلو بلندپروازی زیادی برای رفع تنش با همسایگان داشت.
البته روند تحولات خاورمیانه و قرار گرفتن ترکیه در گرداب این تحولات، آرزوهای داود اوغلو را تحقق بخشید و ترکیه ازجمله در روابط با ارمنستان نیز به تنش مضاعف با همسایگان بازگشت.
- چشم‌انداز روابط: تنش پایدار
در سال‌های اخیر گام‌هایی از هر دو سو در راستای گشایشی در روابط برداشته شده است، اما تلاش‌ها به فرجامی پایدار نرسیده و راهی طولانی در پیش است. موانع عادی‌سازی روابط ارمنستان و ترکیه را می‌توان در دو دسته عوامل تقسیم‌بندی کرد:
واکنش‌های سخت داخلی در ترکیه و ارمنستان
شرایط منطقه‌ای و نگرانی‌های جمهوری آذربایجان
منبع:همشهري ديپلماتيك