باغ تاریخی خان (ناصریه) با قدمتی 200 ساله، به دلیل فرسودگی طبیعی مصالح در گذر زمان، عدم رسیدگی و نگهداری و دخل و تصرفات نامناسب در معرض آسیب‌های متعدد قرار گرفته بود و در بدو ورود گروه حفاظتی وضعیت مطلوبی نداشت.
کار حفاظت در سه مرحله شناخت وضع موجود و آسیب های وارده بر بنا، طرح و تبیین مبانی مواجهه با بنا و نهایتا ارائه نقش‌های اجرایی و دستورالعمل‌های حفاظتی صورت پذیرفت.
مجموعه فرآیند مطالعات، طراحی و اجرای پروژه مذکور حدود سه سال (1389-1391) به طول انجامید. طی این سال‌ها گروه‌های مختلف تخصصی در 6 کارگروه حفاظت (مرمت و احیا)، سازه، منظر و فضای سبز، تاسیسات مکانیکی، تاسیسات الکتریکی و اجرا به فعالیت در این باغ تاریخی مشغول بودند.
این نوشتار به معرفی اجمالی پروژه حفاظت از باغ تاریخی خان (ناصریه) یزد از آغاز تا انجام می‌پردازد.
- معرفي باغ‌خان
« باغ خان» یا « باغ ناصریه» در زمره باغ‌های تفریحی- بین راهی دوره قاجار و پهلوی یزد محسوب میشود که در فهرست آثار ملی ایران نیز به ثبت رسیده است.
این باغ، حد فاصل یزد و تفت و در 10 کیلومتری شهر یزد کنونی واقع شده است. هرچند امروزه باغ خان در حاشیه جاده اصلی یزد - شیراز قرار گرفته و حاشیه‌نشین شده است اما در گذشته در مسیر اصلی قدیم یزد به تفت (شیراز) واقع شده بود.
محل استقرار این باغ در دو فرسنگی یزد قدیم، منزل دوم کاروانیانی بوده که از یزد خارج میشدند و به همین دلیل هم کاربری‌های خدماتی در مجموعه دیده میشود. علاوه‌بر ساختمان‌های رفاهی چونان کوشک و بناهای در خدمت ساکنان مانند حمام و مجموعه خانههای خدمه، عمارت سردر، کاربری‌هایی در ربط با مسافران چون ساباط، قهوه‌خانه، مغازه و آب انبار، را نیز داشته است.
مجموع این کاربری‌ها شامل کوشک (عمارت اصلی)، خانههای خدمه، حمام، آب انبار، استخر، انبار و اصطبل به عنوان کاربری‌های خصوصی باغ و مجموعه کاربری‌های بین‌راهی ساباط، قهوه‌خانه، مغازه، صفه‌های استراحت مسافران به عنوان کاربری‌های عمومی هستند.
آب انبار نیز مورد استفاده هر دو بخش کاربران بوده است. به‌اضافه این کاروانسرا، یخچال و دو آسیاب نیز در کنار این مجموعه بین‌راهی قرار داشته و مجموعه‌ای کامل را شکل می‌داده است.
- ایده اصلی (کانسپت) حفاظت باغ
امروزه تلقی‌های مختلفی از حفاظت معماری وجود دارد که هر یک روند پروژه حفاظت را در عمل به سمت و سوی خاصی پیش می‌برد. وجود تصویری روشن از حفاظت، قبل از هر اقدام در روند حفاظت از یک بنا، ضروری است؛در غیر این صورت اقدامات حفاظتی، چونان حرکت در تاریکی، گنگ، مبهم و پرخطر خواهند بود و بعضا به ضد آنچه از آنها انتظار می‌رود، بدل می‌شوند.
بر این اساس در آغاز روند حفاظت از یک بنا پیش از هر چیز باید مفهوم مطلوب حفاظت در پروژه مورد نظر، معرفی شده و مورد توافق همه دست‌اندرکاران ذینفع قرار گیرد تا در مراحل بعد تمام مداخلات و اقدامات حفاظتی صورت گرفته را در منظومه‌ای که این مفهوم تعریف مي‌کند، بتوان جانمایی‌و تبیین کرد.
امروزه مشکل عمده حفاظت از بناهای تاریخی این است که نیاز واقعی بدنه جامعه از آنها حذف شده و در عوض سعی قشر خاص و روشنفکر جامعه بر آن است تا با تعریف نیازهای ثانویه و فانتزی در قالب کاربری‌های موزه‌ای، آنها را مورد توجه دوباره جامعه قرار دهند. تجربه نشان می‌دهد که حداقل در کشور ما این تلاش‌ها پشتوانه عمومی نداشته و پرهزینه بوده و فاقد موفقیت چشمگیر خواهد بود.
حال آنکه اگر ارزش‌های کاربردی بناهایی که این امکان برای آنها وجود دارد احیا شود، می‌توان اميد داشت که یک بنا بدون تکیه بر سرمایه‌های کلان دولتی (که تقریبا تنها نهادی است که در حوزه فرهنگی بدون طمع بازگشت سرمایه هزینه میکند) حفاظت شود. لذا می‌توان با تعریف کاربری‌های مناسب، بنا را در کانون توجه بدنه جامعه قرار داد و از رهگذر توجه عمومی بدان سایر ارزش‌های مترتب بر بنا را نیز در معرض معرفی و حمایت قرار داد.
باغ خان این قابلیت را دارا بود که کاربری آن احیا شود و این مهم‌ترین ارزش بنا تشخیص داده شد که از قِبل از آن سایر ارزش‌های شناخته‌شده و ناشناخته نیز مورد توجه، بازشناسی و حفاظت قرار گیرند؛ بنابراین این ایده محوری در طرح حفاظت از باغ تعریف شد: تغییر کاربری باغ به منظور احیاي آن و قرار دادن آن در چرخه حیات؛ حیاتی که درخور این معماری متشخص باشد.
- تغییر کاربری و ضرورت انجام تغییر در باغ
جریان حفاظت برای تداوم حیات بنا از رهگذر تغییر کاربری آن، لابد از تغییر است. این تغییر دو حوزه کالبد و کارکرد بنای تاریخی را شامل میشود. کالبد به واسطه ماهیت مادی خود، فرسایش یافته و باید با انجام مداخلات و اعمال تغییرات، تقویت شود.
کارکرد بنا نیز به واسطه ماهیت تغییرپذیر زندگی انسان باید تغییر کند وگرنه به حاشیه زندگی رانده شده و اندک‌اندک از قطار زندگی جامعه پیاده میشود.
حال این تغییر، گاه شکل جدیدی از کارکرد قبلی را شامل میشود مثل سکونت که امروزه شکل جدیدی از دیروز دارد و گاه اساسا کارکردی متفاوت از قبل را دربر‌می‌‌گیرد؛ مانند تغییر کاربری باغ خان به یک مجموعه تفریحی عمومی. تغییر کارکرد در هر دو شکلی که از آن یاد شد، طبیعتا نیاز به تغییر در کالبد را نیز ایجاد میکند و کالبد از این حیث (تحقق مطلوب کارکرد تغییر یافته یا جدید) نیز باید تغییراتی را در خود شاهد باشد.
حدود تغییرات کالبدی را، بازگشت بنا به چرخه زندگی از طریق انتخاب یک کارکرد متناسب با بنا مشخص میکند. بنابراین این تغییرات باید در به‌صورت حداقلی ،به میزان اضطرار و به صورت ضابطه‌مند اعمال شود.
از رهگذر این تغییرات ضروری و قاعده‌مند در کالبد و تحقق مطلوب کارکرد در آن، حیات بنا تداوم می‌یابد. بدین صورت باغ با حفظ ماهیت خود تداوم یافته، رشد كرده و سیری استکمالی را تجربه میکند.
بدین شکل می‌توان استدلال کرد که جلوگیری از تغییرات قاعده‌مند، نه‌تنها حفاظت نیست که عین تخریب بنا است. در این راستا می‌توان تغییر را ابزار حفاظت و نه تهدیدی برای آن معرفی كرد که از طریق آن هیچ‌گاه بزرگ‌ترین عامل مخل بناهای تاریخی، یعنی متروکه شدن و از دست دادن کارکرد، محقق نمی‌شود؛ در عوض بنا همواره به واسطه فعال بودن در معـرض توجه بوده که این مهم، مهم‌ترین عامل در حفاظت به شمار می‌رود.
منبع:همشهري‌معماري