روز دوشنبه، اول دي‌ماه اجلاس برخي كشورهاي عربي نفتي در ابوظبي، پايتخت امارات متحده عربي برگزار شد تا درباره روند كاهش قيمت نفت تصميماتي گرفته شود. انتشار خبر تشكيل اين ميزگرد باعث شد تا روند كاهنده قيمت نفت تا حدودي متوقف و حتي يكي‌دو درصد هم به قيمت‌ها افزوده شود.
ليكن اين انتظارات چندان منطقي نبود چرا كه در اجلاس ابوظبي نه‌تنها تصميمي براي كاهش توليد نفت گرفته نشد كه وزير نفت عربستان در پايان آن اعلام كرد حتي اگر قيمت نفت به 20دلار كاهش پيدا كند، عربستان از توليد نفت خود كم نمي‌كند. اين سخنان از يكسو نشان داد كه عربستان و برخي كشورهاي نفتي ديگر مانند امارات، قطر و بحرين با اتخاذ تصميمي استراتژيك درصدد برآمده‌اند قيمت‌هاي نفت را چنان كاهش بدهند تا درآمد كشورهاي نفتي مانند ايران و روسيه از حد تحمل اقتصادشان كمتر شده و به اين ترتيب فشارهاي زيادي بر اين كشورها وارد شود و از آن طرف هم به اهداف سياسي خود برسند.
- عربستان دنبال چيست؟
اواسط‌ماه دسامبر برابر با 27آذر ماه، مجله آمريكايي فارين پاليسي با انتشار مقاله‌اي تحليلي به قلم اسكات كوپر، به واكاوي انگيزه عربستان در كاهش قيمت نفت پرداخت و نوشت اين كشور براي نخستين بار نيست كه از نفت به‌عنوان ابزاري سياسي عليه رقبا استفاده مي‌كند. توان اين كشور در توليد نفت بالاي 10ميليون بشكه باعث شده تا نقشي مؤثر در كاهش يا افزايش قيمت نفت داشته باشد، به‌خصوص كه كشوري مانند ايران از توان صادرات بالاي 2ميليون بشكه‌اي پيشينش كاسته شده و هم‌اكنون سطح صادراتش يك ميليون بشكه در روز است.
اسكات كوپر به نمونه‌هايي تاريخي از استفاده سياسي عربستان از نفت اشاره كرده و مي‌نويسد نزديك‌ترين زمان سال 2008ميلادي بود كه قيمت نفت از 147دلار تا سطح 36دلار پايين آمد. علت هم اين بود كه عربستان مي‌خواست به كشورهايي مانند ايران ضربه بزند تا نتواند بر تحولات كشورهاي عربي تأثير بگذارد. اسكات كوپر مي‌نويسد: در نوامبر۲۰۰۶ نواف عبيد يكي از مقامات امنيتي سعودي نزديك به شاهزاده تركي الفيصل كه بعدها سفير رياض در واشنگتن شد، طي مطلبي در واشنگتن پست به اين اشاره كرده بود كه كشورش مي‌تواند با افزايش توليد و رساندن بهاي نفت به نصف، اثر مخربي بر اقتصاد ايران بگذارد تا اين كشور نتواند به ديگران ازجمله در عراق و سوريه و بحرين و يا برخي كشورهاي عربي ديگر كمك برساند.
2سال بعد از اين تهديد، قيمت نفت در سال2008 ميلادي به‌شدت كاهش يافت و حالا از ميانه سال2014 بار ديگر سياست كاهش قيمت نفت در دستور عربستاني‌ها قرار گرفته است. به نوشته فارين پاليسي، نشانه‌هاي كاهش قيمت نيز از قبل فرستاده شده بودند. شاهزاده تركي در سال۲۰۱۱ ميلادي و همزمان با بهار عربي هشدار داده بود تا ايران از ناآرامي‌هاي بهار عرب در منطقه به نفع خود استفاده نكند. تهديدي كه عربستان در حال حاضر به آن جامه عمل پوشانده است. فارين پاليسي مي‌نويسد عربستاني‌ها درصدد هستند تا ايران را در فشار اقتصادي و متعاقبا بحران‌هاي سياسي و اجتماعي قرار داده و نهايتا اين كشور شيرازه خود را از دست بدهد.
- وضعيت درآمدهاي نفتي ايران
آنچه مسلم است ايران طي سال2014 ميلادي بخش مهمي از درآمد نفتي خود را از دست داده است و كاهش درآمد نفتي ايران مشخصا از تير سال90 (ژوئيه2011) آغاز شد. از اين تاريخ بود كه تحريم‌هاي يكجانبه نفتي و بانكي آمريكا و اروپا عليه ايران به اجرا گذاشته شد. اروپا خريد روزانه 500هزار بشكه نفت از ايران را متوقف كرد و همزمان هم آمريكا به خريداران نفتي ايران در آسيا فشار آورد از خريد ميزان معيني نفت از ايران عبور نكنند و الا با تحريم‌هاي آمريكا مواجه خواهند شد.
از آن طرف هم بالغ بر 100ميليارد دلار دارايي ايران نزد بانك‌هاي خارجي بلوكه شد و در همان حال هم امكان وصول پول نفت فروخته شده با مشكلاتي روبه‌رو شد. آمارها نشان مي‌دهد صادرات نفت ايران كه تا تير سال 90بالغ بر روزانه 2ميليون‌و200هزار بشكه بود در برخي مقاطع تا سطح 700هزار بشكه هم پايين آمد. در حال حاضر ايران امكان فروش روزي يك ميليون بشكه نفت را در بازارهاي جهاني دارد. كاهش صادرات نفت باعث شد تا درآمد ايران از 114ميليارد دلار در سال2011 به 67ميليارد دلار در سال2013 كاهش پيدا كند.
نفت ايران در سال2014 ميلادي ميانگين 80دلار به فروش رسيده كه درآمدي بالغ بر 30ميليارد دلار را نصيب كشور مي‌كند. اما پيش‌بيني مي‌شود اين درآمد در سال2015 ميلادي هم حاصل نشود. چراكه با وضعيت فعلي ايران مجبور است نفت خود را با تخفيف‌هاي ويژه بفروشد. طبق گزارشي كه ايرنا، خبرگزاري رسمي دولت روز دوشنبه، اول دي‌ماه منتشر كرده است، ايران براي حفظ جايگاه خود در بازار نفت و با هدف جلوگيري از اشغال اين بازار توسط عربستان، تخفيف‌هاي قابل توجهي را ارائه كرده است.
ايرنا نوشته است: با توجه به شباهت فني نفت عربستان با نفت ايران، ارائه تخفيف بيشتر توسط رياض مي‌تواند به تصاحب بازار نفت ايران منجر شود، بنابراين مسئولان شركت ملي نفت مجبور شده‌اند كه در هفته‌هاي اخير قيمت نفت سنگين ايران را متناسب با قيمت نفت عربستان، كاهش دهند. طبق گزارش ايرنا، خبرگزاري بلومبرگ با انتشار جزئيات تخفيف شركت ملي نفت ايران اعلام كرده است: ايران نفت‌خام سنگين خود را براي تحويل درماه ژانويه با تخفيفي 3دلار و 51سنتي به مشتريان نفتي خود عرضه كرده است.
اين تخفيف درماه گذشته يك دلار و 66سنت بوده است. البته ارائه تخفيف، تنها به عربستان و ايران اختصاص ندارد و اغلب كشورهاي توليد‌كننده به‌ويژه كشورهاي حاشيه خليج‌فارس، تخفيف‌هاي قابل توجهي را براي نفت خام خود پيشنهاد داده‌اند. به اين ترتيب اگر وضعيت فعلي ادامه پيدا كند، ميزان درآمد نفتي ايران در سال2015ميلادي باز هم كمتر از سال2014ميلادي خواهد بود. با فرض صادرات يك ميليون بشكه‌اي درآمد ايران در سال 2015ميلادي با نفت 40، 50، 60، 70 و 80دلاري به‌ترتيب 14.2ميليارد دلار، 18ميليارد دلار، 21.6ميليارد دلار، 25.2ميليارد دلار و 28.8ميليارد دلار خواهد بود.
البته اين پيش‌بيني صرفا شامل حال صادرات نفت خام است و ميعانات نفتي و گازي و پتروشيمي را شامل نمي‌شود. اما به هر حال آمار يادشده نشان مي‌دهد ايران بخش مهمي از درآمدهاي نفتي خود را از دست داده است و به قول محمدباقر نوبخت، سخنگوي دولت مجبور هستيم كشور را با حداكثر درآمد نفتي 20ميليارد دلاري اداره كنيم. درآمدي كه با ارقام نجومي بالاي 100ميليارد دلار درآمد در سال‌هاي گذشته اختلاف زيادي دارد.
- عربستان به هدف خود مي‌رسد؟
ظاهرا هدف سعودي‌ها از ورود به جنگ نفت، كشاندن ايران به موضع انفعال در قبال تحولات منطقه‌اي است. حتي عربستان از تفاهم احتمالي هسته‌اي ايران با گروه1+5 راضي نيست. از آن سو هم آمريكا شايد بي‌ميل نباشد تا به كشورهايي چون ايران و روسيه فشار بيايد. مشخصا اين هدف دنبال مي‌شود تا ايران به ناچار به سازش هسته‌اي رو بياورد و از آن طرف هم از سياست‌هاي منطقه‌اي خود دست‌بردارد.
در گذشته چنين فشارهايي به ايران وارد شده است. ازجمله زمان جنگ نفت تا 8دلار سقوط كرد و در دهه هفتاد و هشتاد هجري شمسي هم نوسانات شديد نفتي را شاهد بوديم. به اين ترتيب بخشي از هدف سعودي‌ها و احتمالا آمريكايي‌ها كه فشار اقتصادي بر ايران را پيگيري مي‌كنند با كاهش درآمد نفتي ايران محقق شده است. پشتوانه اقدامات آمريكا و عربستان گزارش‌هايي است كه از سوي صندوق بين‌المللي پول منتشر شده و ازجمله اشاره داشته كه اقتصاد ايران با نفت بالاي 100دلار به تعادل مي‌رسد.
دولت ايران هم نفت كمتر از 80دلار را قابل‌قبول نمي‌داند هر چند در بودجه سال94 قيمت 72دلاري براي نفت درنظر گرفته شده و برخي نمايندگان خبر داده‌اند كه اين رقم كمتر هم خواهد شد. به هر حال هدف اصلي آنها از كاهش قيمت نفت كه رسيدن به تغيير در سياست‌هاي منطقه‌اي ايران و يا تغيير فعاليت‌هاي هسته‌اي‌اش باشد، بعيد است محقق شود. خبرگزاري رويترز در همين زمينه گزارشي تحليلي منتشر كرده و نوشته است:
كاهش عظيم قيمت‌هاي نفت به برنامه رفاهي دولت ايران لطمه خواهد زد، اما باعث نخواهد شد كه جمهوري اسلامي از موضع خود در مسائل استراتژيكي مانند كوتاه آمدن در مذاكرات اتمي با كشورهاي غربي يا دست برداشتن از حمايت سوريه عدول كند. تحليلي كه خبرگزاري رويترز آورده است در واقع ترجمان همان سياستي است كه بارها از زبان مقامات ارشد جمهوري اسلامي بيان شده است. سياستي كه حتي در دوران جنگ 8ساله ايران و عراق هم با جديت پيگيري شد. ايران هيچگاه به‌خاطر فشارهاي اقتصادي به تغيير سياست‌هاي اصولي خود رو نياورده است.