4.5 ميليون دانشجو به‌عنوان متقاضيان بالقوه بازار كار در كنار بيكاران فعلي كه تعدادشان فراتر از آمارهاي رسمي برآورد شده است، چشم‌انداز نگران‌كننده‌اي در بازار كار ايجاد كرده است چراكه روند اشتغال‌زايي طي سال‌هاي اخير نتوانسته به تقاضاي كار پاسخ كافي دهد.
در ميان اعداد و ارقام مربوط به بازار كار اما يك موضوع بيشتر خود را نشان مي‌دهد. در سرشماري سال 1390، حضور رسمي يك ميليون و 700هزار خارجي فعال در ايران به ثبت رسيده است اما سيدتقي قائمي، رئيس كانون كفالت، اقامت و اشتغال وزارت كار معتقد است كه حدود3.5 ميليون نفر اتباع خارجي در كشور به‌صورت مجاز و غيرمجاز حضور دارند. وزير تعاون، كار و رفاه اجتماعي نيز پيش از اين اعلام كرده بود كه 2ميليون و 500هزار شغل در ايران توسط اتباع خارجي اشغال شده است. براساس سرشماري در سال90، از كل جمعيت خارجي‌هاي حاضر در ايران 86درصد معادل يك‌ميليون و 452هزار و 513نفر تبعه كشور افغانستان هستند.
اين تعداد شغل تقريبا با تعداد بيكاران برابري مي‌كند اما آنطور كه علي ربيعي مي‌گويد، دليل اشغال اين شغل‌ها توسط خارجي‌ها، عدم‌تمايل ايراني‌ها به اين مشاغل است. سخت‌بودن برخي مشاغل نيز به‌عنوان دليل عدم‌تمايل نيروي كار ايراني به اين شغل‌ها اعلام شد. برخي از فعالان بازار كار معتقدند كه مشاغل سخت و زيان‌آور كه دشواري‌هاي آن زياد است از سوي ايراني‌ها مشتري ندارد و به همين دليل از اتباع خارجي استفاده مي‌شود. اين فرضيه هم مخالفان زيادي دارد. كارشناسان بازار كار معتقدند كه تنها عامل رويگرداني از برخي مشاغل، دستمزد نامتناسب با سختي شغل و مواردي نظير امنيت شغلي است.
حسين راغفر، كارشناس اقتصادي و تحليلگر بازار كار به همشهري مي‌گويد: شغل‌هايي كه خارجي‌ها آن را اشغال كرده‌اند به غيراز سخت بودن، دستمزد پايين است. كارگر ايراني با توجه به شرايط اقتصادي كشور از شغل انتظاراتي دارد. دستمزد برخي مشاغل نسبت به سختي كار، پايين است. اگر دستمزد خوب پرداخت شود و كارگر بتواند با توجه به شرايط اقتصادي كشور، نيازهايش را برطرف كند، سختي كار برايش اهميتي ندارد.
محسن ايزدخواه، كارشناس بازاركار هم به همشهري مي‌گويد:دستمزد و امنيت شغلي در برخي مشاغل سخت، اندك است و به همين دليل استقبالي از آن نمي‌شود. برخي مشاغل سخت كه داراي امنيت شغلي هستند و منزلت اجتماعي دارند، مورد استقبال قرار مي‌گيرد اما وقتي هيچ‌كدام از عوامل جذاب نظير دستمزد مناسب، امنيت شغلي و منزلت اجتماعي فراهم نباشد، كارگر خارجي به‌كار گرفته مي‌شود. البته كارفرمايان هم براي اينكه حداقل‌هاي تأمين اجتماعي را رعايت كنند به جذب كارگر خارجي تمايل نشان مي‌دهند.
حميد حاج اسماعيلي، كارشناس بازار كار هم بر اين باور است كه اتباع خارجي در بسياري از مشاغل ساختماني، كشاورزي، دامپروري و معادن مشغول به كارند كه ضعف اين بخش‌ها عدم‌رعايت حقوق كار است. به گفته اين فعال كارگري، دراين شغل‌ها دستمزد واقعي براساس شرايط قانون كار و استانداردهاي بين‌المللي پرداخت نمي‌شود درحالي‌كه اگر اين مولفه‌ها رعايت شود، حتما نيروي كار ايراني به آن تمايل نشان مي‌دهد.
- مشاغل سخت ايراني كدامند؟
برخي از مشاغل سخت و زيان‌آور، در آيين‌نامه مربوط به اين مشاغل ذكر شده است. بيشتر مشاغل مربوط به‌كار در معدن به‌عنوان مشاغل سخت شناخته مي‌شود. كارگراني كه در تونل‌ها و راهروهاي سرپوشيده به استخراج مي‌پردازند، كار استخراج شامل جداكردن و منفجركردن مواد از سطح كار، حمل مواد و عمليات مربوط به انفجار و انجام امور تأسيسات داخل معدن، حفر قنات، چاه فاضلاب، كار در مخازن سربسته و تخليه و حمل مواد مذاب از كوره به‌نحوي كه كارگر در معرض مستقيم حرارت يا بخار زيان‌آور كوره باشد، جزو اين بخش از مشاغل سخت به‌حساب مي‌آيند.
برخي شغل‌هاي خدماتي در اماكني نظير اصطبل را مي‌توان بخش ديگري از مشاغل سخت نام برد. حمل و دفن زباله شهري، كار در كارگاه‌هاي دباغي و گندآبروها، كار مستمر در طويله و سالن‌هاي پرورش طيور را هم مي‌توان در اين دسته قرار داد. دسته ديگر مشاغل سخت نيز شامل شغل‌هايي مي‌شود كه براي بدن آسيب‌هايي را به همراه دارد.
كار مستمر در فضاي باز و ارتفاع بيش از 5متر روي دكل، اتاقك‌هاي متحرك، داربست و اسكلت‌ها، كار مستمر روي خطوط و پست‌هاي انتقال برق با فشار 63كيلووات به بالا، مشاغل شن‌پاشي، پخت آسفالت دستي، قيرپاشي، جوشكاري در داخل مخزن، كار مستمر با اشعه‌هاي زيان‌آور مانند راديو اكتيو، كار در محل‌هايي با فشار محيط بيش از حد طبيعي مانند غواصي، كار مستمر در محيط‌هايي كه با وجود رعايت ايمني موجب بروز بيماري‌هاي گوشي مي‌شود، سمپاشي باغ‌ها، مزارع، اماكن پرورش دام و طيور، توليد و تركيب سموم و حشره‌كش‌ها و كار با وسايل داراي ارتعاش زيان‌آور، جزو مشاغل سخت است كه اتباع خارجي عموما در اين بخش‌ها مشغول به‌كار هستند. طبق آيين‌نامه اجرايي قانون مشاغل سخت و زيان‌آور، كار در زندان‌ها و ندامتگاه‌ها كه مستقيما با زنداني در ارتباط است نيز جزو مشاغل سخت محسوب مي‌شود.