اينجا گوشه‌اي از بهشت است كه فوج فوج ملائك گرداگرد آن تسبيح‌كنان مي‌گردند. به ضريح زيباي امامين عسكريين(ع) كه نگاه مي‌كني بته‌جقه‌ها و عباسي‌هايي را مي‌بيني كه از زمين به آسمان رسيده‌اند و انگار شبكه‌هاي ضريح مبارك را در آغوش كشيده‌اند. گل‌هاي زيبايي روي ضريح خودنمايي مي‌كنند و انگار هركدام در دل خود حاجتي دارند كه اينگونه دخيل نياز به ضريح بسته‌اند. بي‌ترديد سقف ضريح يكي از طراحي‌هاي منحصربه‌فرد با معماري ايراني- اسلامي است. ضريح مشبك و معرق است. اين سبك هنري نخستين بار است كه در ساخت ضريح به‌كار گرفته شده و انگار همه طرح و زاويه‌هاي ضريح روح و دلت را به گوشه‌نشيني خانه اهل‌بيت(ع) دعوت مي‌كند. حجت‌الاسلام سيدابراهيم لاجوردي، مسئول كارگاه ساخت ضريح امامين عسكريين(ع) در قم است و مي‌گويد: اين ضريح مبارك به دستور مستقيم آيت‌الله سيستاني و نماينده ايشان آيت‌الله شهرستاني در قم ساخته‌شده است. با او در ادامه گفت‌وگو كرديم.
- چند سال از شروع كار ساخت ضريح مي‌گذرد؟
كار ساخت اين ضريح مبارك از سال89 آغاز شد و در اسفندماه92 نيز به اتمام رسيد. اين ضريح كامل شده است و منتظر آرامش عراق و دستور آيت‌الله سيستاني براي انتقال ضريح هستيم زيرا تمام هزينه‌هاي ساخت اين ضريح را آيت‌الله شهرستاني عهده‌دار بودند و تنها كمك‌هاي مردمي كه در اين كار استفاده شد از نذورات مردمي بوده است.
- چه موادي در ساخت اين ضريح به‌كار رفته است؟
براي سنگ زيرين اين ضريح از مرغوب‌ترين سنگ‌هاي مرمر سيرجان كرمان استفاده شده، زيرا سنگي گران‌قيمت و ماندگار است، پيكره اصلي ضريح از چوب ساج كه در برمه آسياي‌شرقي وجود دارد تهيه شده و از راه جنوب كشور وارد شده است. از مهم‌ترين خاصيت‌هاي اين چوب ماندگاري در برابر حشرات است. براي اين ضريح عمري 450ساله درنظر گرفته شده، وزن اين ضريح 11تن است.
- در ساخت ضريح چند كيلوگرم نقره و طلا استفاده شده است؟
حدود 4500كيلوگرم نقره خالص و بين 3 تا 5درصد مس براي استحكام نقره استفاده شده است. ديواره‌هاي جداره ضريح با مس طراحي شده است. حدودا از 3هزار كيلوگرم مس براي ساخت آن و 70كيلوگرم طلا استفاده شده است.
- معماري داخل ضريح و سقف ضريح با چه نقوشي طراحي شده است؟
از معرق‌كاري براي طراحي سقف ضريح استفاده شده است كه در اين طراحي از آيات ولايت به خط كوفي، سوره نور با زمينه خاتم و اسماء‌الحسني استفاده شده است.
- درباره كتيبه‌هاي استفاده شده توضيح مي‌دهيد؟
چهار كتيبه ميناكاري روي ضريح است كه هركدام داراي ويژگي‌هاي خاصي هستند. كتيبه بالا را كتيبه گل‌رنگ مي‌گويند كه با طلا آب‌كاري و بارنگ لاجوردي نيز ميناكاري و به نام چهارده معصوم(ع) طراحي شده است. كتيبه دوم قرآني است كه به سوره انسان مزين شده و كتيبه سوم كه سبزرنگ است مزين به احاديثي درباره اهل‌بيت(ع) است كه اين احاديث از فريقين شيعه و سني انتخاب‌شده. كتيبه چهارم كه به رنگ طلايي است مزين به اشعار عربي و اشعار حيدر‌حلي است. سرستون‌هاي ضريح نيز فيروزه‌اي‌رنگ است و به القاب حضرت مهدي(عج) مزين شده است.
- تا آنجا كه مي‌دانم اساتيد زيادي در اين پروژه همكاري كرده‌اند؟
بله، براي ساخت اين پروژه از اساتيدي بنام و مهم دعوت شده، مهدي علمداري از معروف‌ترين و باسابقه‌ترين اساتيد اصفهان است كه كار طراحي را برعهده داشت و پس از آن نيز مجري قلمزني پروژه نيز بود. استاد مهدي ديدار كار نجاري اين پروژه را برعهده داشت كه در مدت 2سال تمام‌كارهاي نجاري را انجام داد. مهدي خوش‌نژاد نيز مهندس سازه طرح بود. استاد سيدمحمد موحد‌اصفهاني از اساتيد بنام جهان اسلام كار كتابت پروژه را به‌عهده داشتند البته استاد احمد اناري و اخوان فيض‌الهي كار ميناكاري را انجام دادند.
- درباره گلدان‌هايي كه روي ضريح است و فلسفه وجودي آنها توضيح مي‌دهيد؟
12گلدان به نام 12 امام تعبيه شده و نورپردازي ضريح نيز با استفاده از فناوري روز و همراه با كنترل از راه دور به‌وجود آمده است.
درباره صندوق‌هاي موجود در داخل ضريح نيز كمي توضيح دهيد.
اين ضريح مبارك در منزل امام‌حسن عسكري(ع)، در محل عبادت امام و محل ولادت امام عصر(عج) نصب مي‌شود . همان‌طور كه مي‌دانيد در اين ضريح علاوه بر امام هادي(ع) و امام حسن عسگري(ع)، نرجس خاتون، مادر امام عصر(عج) و حكيمه خاتون دختر امام‌جواد(ع) نيز مدفون هستند.
در ساخت اين 4 صندوق كه به‌دست هنرمندان شيرازي و از جنس ساج ساخته شده براي خاتم‌كاري‌ها از عاج فيل، طلا، نقره، برنز و چوب عناب نيز استفاده شده كه در زمان ساخت آنها در حدود 2 تا 3 سال پيش براي ساخت هر صندوق 250هزار دلار هزينه شده است.
- كدام‌يك از مراجع تقليد از اين ضريح ديدن كرده‌اند؟
تاكنون آيت‌الله صافي‌گلپايگاني، آيت‌الله مكارم‌شيرازي، آيت‌الله موسوي‌اردبيلي، آيت‌الله شاهرودي و آيت‌الله وحيد خراساني از اين ضريح مبارك ديدن كرده‌اند و از تلاش‌هاي انجام شده براي ساخت اين ضريح نيز تقدير كردند البته مسئولان كشوري، مسئولان نظامي و لشكري نيز در كنار شخصيت‌هاي سياسي از اين ضريح بازديد كردند.
- آيا مهمانان خارجي هم به‌عنوان بازديده‌كننده اين ضريح در قم حاضر شده‌اند؟
حيدر عبادي، نخست‌وزير عراق، دكتر جعفري، وزير امور خارجه عراق، شخصيت‌هاي مهمي از لبنان و سوريه، اسقف‌هاي اعظم لبنان و گرجستان نيز از ضريح ديدن كردند البته افرادي كه دين اسلام دين رسمي آنها نيست فعاليت هنرمندان ايراني برايشان جالب بود، اين مسئله عجيب بود كه پيروان اهل‌بيت(ع) بدون درنظر داشتن فعاليت‌هاي تكفيري بازهم به اهل‌بيت(ع) ارادت داشتند.
- آيا رهبر معظم انقلاب از ضريح ديدن داشته‌اند؟ چرا ضريح بازديد عمومي ندارد؟
رهبر معظم انقلاب تاكنون از ضريح بازديد نداشته‌اند البته هنوز برخي از مسئولان نيز بازديد نداشته‌اند و در حال برنامه‌ريزي براي بازديد هستند. در حال حاضر برنامه بازديد عمومي نداريم. فقط روز شهادت امام‌حسن عسكري(ع) صبح بازديد عمومي از ضريح ويژه بانوان و عصر نيز بازديد آقايان از ضريح وجود داشت.
- بهترين خاطره‌اي كه در ساخت ضريح در ذهنتان مانده چيست؟
كار در اين كارگاه ضريح سراسر خاطره است و لحظه‌هاي ماندگار، البته معجزات زيادي در اين كارگاه وجود داشته مانند شفا گرفتن و حاجت گرفتن برخي از افراد كه همه اينها بايد ثبت و مكتوب شود. چيزي كه براي من ماندگار شده اين است كه نام استادكاران و حتي بيشتر خادمان اين پروژه نامشان «مهدي» است و اين مسئله بدون گزينش افراد و اتفاقي رخ داده است.
- پروژه‌هاي جانبي براي حرمين عسكريين(ع) هم در دست اجرا داريد؟
20در و پنجره براي حرمين عسكريين(ع) در حال ساخت است كه از اين تعداد 4در بزرگ براي ورودي و خروجي حرم و 8در كوچك نيز كه بين 4در اصلي قرار مي‌گيرد در ايران ساخته شده است. 8 پنجره تخصصي و نفيس نيز به‌دست هنرمندان يزدي ساخته شده است. در كنار اينها در 5كارگاه بافت فرش در كاشان نيز هزار متر فرش نفيس به‌دست هنرمندان براي حرمين عسكريين(ع) بافته شده كه تمام اين فرش‌ها از رنگ‌هاي طبيعي و مواد عالي آماده شده است.
معجزات زيادي در اين كار ديده‌ايم
طراح و قلمزن معروف اصفهاني از بركات يك كار معنوي مي‌گويد
مهدي علمدار، يكي از طراحان و قلمزنان معروف اصفهاني است كه آثار زيادي را به يادگار گذاشته است. بي‌شك افتخار طراحي و قلمزني براي پروژه نوراني ضريح امامين عسكريين(ع) افتخار بزرگي است كه شامل حال همه نمي‌شود و استاد علمدار نيز يكي از چهره‌هاي ماندگار هنر طراحي و قلمزني است كه افتخار كار براي ضريح مبارك عسكريين(ع) را داشته است.
- آيا اين ضريح با ضريح قبل داراي شباهت يا تفاوت است؟
ضريح قبلي حرمين عسكريين(ع) از سوي يونسكو ثبت شده بود و داراي ويژگي‌هاي منحصربه‌فردي بود. درباره ساخت اين ضريح نيز تأكيد شده بود كه تفاوت زيادي با ضريح قبلي نداشته باشد. در ساخت اين ضريح از همان روش و اصالت طرح ضريح قبلي بهره گرفته شده و از طرح‌هاي عباسي نيز در آن استفاده شده اما در ضريح فعلي از طراحي غني‌تري استفاده شده است. همزمان با آغاز كار ساخت ضريح مبارك، كار طراحي آن نيز آغاز شد و حدود 2ماه زمان برد. قلمزني كار نيز حدود 3 سال ادامه داشت.
- حرفه اصلي شما چيست؟
من در زمينه قلمزني، طراحي و نقاشي مينياتور سال‌ها فعاليت داشته‌ام و در پروژه‌هاي مذهبي ديگر نيز فقط كار طراحي را انجام مي‌دادم. از آنجا كه مدتي گروه‌هايي كه براي قلمزني ضريح حاضر مي‌شدند نمي‌توانستند خودشان را با كار هماهنگ كنند، من كارگاهم را به قم انتقال دادم و همزمان با فعاليت‌هاي هنري كار قلمزني ضريح مبارك را انجام دادم. اگرچه قرار بود پروژه 2ساله به اتمام برسد اما به‌خاطر كار خطاطي و نجاري ضريح كه عقب افتاد، خاتمه اين پروژه به تعويق افتاده است.
- چه رابطه عاطفي‌اي بين شما و اين پروژه شكل‌گرفته است؟
من به‌شدت به اين ضريح مبارك وابسته شده‌ام و با هر بهانه‌اي به قم و كارگاه كشيده مي‌شوم.
- چه‌كارهايي براي پروژه ضريح انجام داده‌ايد؟
من فقط كارم طراحي و قلمزني ضريح بود و در كار زرگري براي پروژه‌هاي بزرگ تبحري نداشتم اما زرگري كار را فرد مربوطه نتوانست به‌خوبي انجام دهد و اين مسئله سبب شد تا اين كار هم بر عهده من گذاشته شود.
- زيباترين اتفاقاتي كه از دوران فعاليت در اين كارگاه در ذهنتان است را براي ما بيان مي‌كنيد؟
در كارهاي بزرگي كه كارهاي حجمي انجام مي‌شود ترك خوردن، سوراخ شدگي و شكستگي كار مسئله‌اي كاملا طبيعي است. آيت‌الله شهرستاني و آيت‌الله سيستاني تأكيد زيادي داشتند كه اين شكستگي‌هاي موجود حتما رفع شود. من نيز آمادگي كامل براي رفع منافذ در مدت‌زمان 2ماه را داشتم اما وقتي‌كه كار را براي پرداخت آماده كرديم متوجه شديم همه منافذ بسته شده است و فقط سوراخ‌هايي كه خودمان براي اتصالات ايجاد كرده بوديم وجود داشت. البته يكي ديگر از معجزاتي كه در ذهنم ماندگار شده است مربوط است به كتيبه‌هاي ضريح زيرا قير ماده‌اي سياه‌رنگ است كه از آن در ساخت ضريح نيز استفاده مي‌شود و بخشي از آن را پشت نقره مي‌ريزند. براي خنك شدن آن نيز از آب استفاده مي‌شود كه تركيب آب و قير بايد رنگي تيره داشته باشد اما در اين مورد رنگ سفيدي وجود دارد و نقش‌هاي مينياتوري زيبايي به وجود آمده است كه سبب تعجب همه افراد شده است.
تصاوير اين مسئله در رايانه كارگاه موجود است. ذكر اين نكته خالي از لطف نيست؛ وقتي فردي براي كار روي ضريح مي‌رود ديگر چيزي به‌عنوان حفاظ و نگه‌دارنده وجود ندارد، روزي يكي از كاركنان با خطر سقوط مواجه شد كه انگار نيرويي او را از نيمه‌راه بازگرداند. ما روزانه معجزات زيادي در اين مكان ديده‌ايم.
- در حال حاضر چه‌كارهايي انجام مي‌دهيد؟
در كارگاهي كه در اصفهان داشتم 4 نوع كار انجام مي‌شد؛ افرادي كار طراحي براي فرش را بر عهده داشتند، عده‌اي مينياتوريست نيز در آنجا فعاليت داشتند و در زمينه فعاليت‌هاي هنري نيز كارهاي زيادي در آنجا انجام مي‌شد. همه ما اميدوار بوديم وقتي كار ضريح تمام شد و كار خودمان را در اصفهان ادامه دهيم اما وابسته به كارگاه ضريح شده‌ايم و كارگاهمان را به كارگاه ضريح انتقال داده‌ايم.
در حال حاضر كار دري از بهشت كه جنبه تخيلي تجسمي دارد را در دست‌كار دارم. البته من خودم را به‌دست خدا سپرده‌ام و معتقدم هر كاري كه مصلحت باشد براي من هموار مي‌شود و آنچه مصلحت من در آن نباشد مسير اجراي كار براي من بسته مي‌شود.
- عدو شود سبب خير
هنوز محرم به پايان نرسيده بود كه خبر مثل بمب صدا كرد؛ بمبگذاري در حرم امام‌هادي(ع) و امام حسن عسكري(ع) صبح سوم اسفندماه84 مصادف با 23محرم قلب همه شيعيان جهان را به درد آورد. بر اثر اين انفجار حرم اين 2امام بزرگوار تمام ضريح و گنبد از بين رفت و در عراق و ايران عزاي عمومي اعلام شد. علماي حوزه علميه و مراجع تقليد دروس خود را تعطيل كردند و بازارها در اكثر شهرهاي بزرگ بسته شد. رهبر معظم انقلاب نيز با صدور بيانيه‌اي اعلام كردند: دست تبهكار فتنه‌انگيزان بار ديگر خنجر زهرآلود خود را به پيكره امت اسلامي فرود آورد و مرتكب جنايتي فجيع شد. حادثه انفجار در حرم سامراء و هتك حرمت مرقد مطهر امامين همامين عسكريين سلام‌الله عليهما نه فقط دل شيعيان جهان را خونين و عموم مسلمان را كه به خاندان مكرم پيامبر اعظم صلي‌الله‌عليه‌وآله عشق و ارادت مي‌ورزند، غمگين و جريحه‌دار كرد بلكه دنياي اسلام را در برابر توطئه هولناكي قرار داد كه هدفش ايجاد جنگ داخلي در عراق و مشغول كردن ملت‌هاي مسلمان به حوادث خونين مذهبي و فرقه‌اي است». بازسازي اين حرم مطهر كه گنبد و ضريح آن مربوط به دوره صفوي بود، پس از آواربرداري آغاز و كار ساخت گنبد آن در سال۸۹ كليد خورد. اين گنبد منور يك‌هزار و ۲۰۰ مترمربع مساحت دارد و يكي از بزرگ‌ترين گنبد‌ها در عتبات‌عاليات عراق محسوب مي‌شود. گنبد حرمين عسكريين در تابستان سال 91 با بيش از ۲۳هزار خشت طلا، طلاكاري شد. پس از آن نوبت به ساخت ضريح رسيد كه آيت‌الله سيدعلي سيستاني، مرجع تقليد شيعيان عراق هزينه ساخت آن را بر عهده گرفت و با دستان هنرمندان ايراني طرح آن ريخته شد و ساخت آن هم به پايان رسيد و منتظر است كه در جوار مقبره آن 2 امام همام آرام بگيرد.
- هنر ايراني در خدمت ائمه اطهار
مردم ايران به‌خاطر وجود بقاع متبركه زيادي كه در همه جاي كشور هست و عشق و ارادت به ائمه‌اطهار(ع) به‌خصوص حضرت علي‌بن موسي‌الرضا(ع) كه مرقدشان در خاك طوس است با هنر ضريح و گنبد‌سازي آشنايي زيادي دارند. نخستين بنايي كه گرداگرد مرقد مطهر امام‌رضا(ع) ساخته شد، به دوره سامانيان و حكومت آنها در خراسان مي‌رسد. دومين ضريح در سال 1160 به دستور شاهرخ، نوه نادر ساخته و وقف مرقد مطهر شد. اين ضريح فولادي مرصع بدون سقف كه معروف به «ضريح نگين‌نشان» بود، پنجره‌ها و شبكه‌هاي 4 طرف آن داراي گوي و ماسوره‌هايي بود كه با نگين‌هاي كوچك ياقوت و زمرد تزيين يافته و تعداد آنها بالغ بر 2هزار مي‌شد. در عصر پادشاهي فتحعليشاه قاجار به دستور وي ضريحي فولادي و ساده به ابعاد 3×4 متر و ارتفاع 2متر ساخته و روي ضريح دوم (ضريح نگين‌نشان) نصب شد. اين ضريح از 5ضريح ديگر مرقد مطهر امام‌رضا(ع)، كوچك‌تر است، به همين دليل با ضريح ديگري تعويض شد و اكنون در موزه تاريخ مشهد نگهداري مي‌شد. ضريح چهارم به ضريح ملمع «طلا و نقره» و ضريح «شير و شكر» معروف بود. اين ضريح نيز در سال 1338روي ضريح نگين‌نشان يا ضريح دوم نصب شد. طراحي اين ضريح توسط مرحوم حافظيان انجام گرفت و حاج محمد‌تقي فروتن اصفهاني با نظارت استاد حافظيان كار اجرا و قلمزني آن را انجام داد. ضريح پنجم كه در سال 79 جايگزين ضريح چهارم شد، براساس طرحي از استاد محمود فرشچيان ساخته شده است. قلمزني اين ضريح با نظارت عالي هنري استاد، توسط استاد خداداد‌زاده اصفهاني انجام شد. از ديگر ضريح‌هاي ساخته شده توسط ايرانيان بايد به ضريح امام‌حسين(ع) اشاره كرد كه از خرداد‌ماه سال 84 مراحل ساخت آن شروع شد و استاد محمود فرشچيان طرح روي ضريح را قلم زد. بخشي از ضريح حضرت از طريق زميني به كربلا منتقل شد و در هر شهر خيل مشتاقان، سلام و ارادت خود را همراه ضريح به سوي عراق راهي كردند. ضريح قديمي حضرت هم هزار تكه شد تا كسي نتواند آن را به جاي ديگري انتقال دهد. ضريح ديگري كه ايراني‌ها نقش عمده‌اي در ساخت آن دارند ضريح حضرت‌عباس(ع) است؛ كار ساخت اين ضريح كه ابعاد آن مشابه ضريح فعلي است از سال 89 آغاز شده و با اتمام ساخت قطعات مختلف قلمزني شده از قبيل لچكي‌هاي پنجره‌ها، گلداني‌هاي بدنه و گوي ماسوره، در مراحل پاياني ساخت قرار دارد و انتظار مي‌رود تا پايان سال‌جاري تكميل شده و جايگزين شود. در ساخت اين ضريح كه 14پنجره دارد جهت جلوگيري از كدر شدن آن از نقره با عيار999 و طلا با عيار 24 استفاده شده است.