چنين نيازي زمينه را براي پذيرش اديان‌الهي آماده كرده و بستري همخوان با جهان‌بيني الهي را فراهم آورده‌است. شهرها و روستاها به‌عنوان نخستين بسترهاي زندگي جمعي تمدن‌هاي بشري، متجلي روان خداجوي انسان‌ها و تمايل به اتصال به مفهومي والاتر از زندگي نفساني بوده است.
با تأكيد بر كشور ايران، مي‌توان گفت اگرچه ورود دين مقدس اسلام مصادف با دوران حكمراني ساسانيان بوده است، اما پيش از آن نيز مردم اين زادبوم به پرستش مهر و آفتاب و مواردي از اين دست مي‌پرداختند. پس از ورود دين اسلام به ايران به‌دليل روشنگر‌بودن اين دين و ارزش‌هاي والاي انساني آن، نه‌تنها زمينه براي پذيرش اسلام در اذهان مردم به سرعت فراهم شد بلكه پايه‌هاي تجلي فرهنگ و جهان‌بيني مردمي يعني شهرها و ابنيه نيز دستخوش تغييرات شدند.
بر اين اساس، تئوري اسلام پس از ورود به ايران با پايه‌هاي شهري موجود ادغام شد. برخي نمادها همچون قرارگيري پرستشگاه‌ها در شكل آتشكده‌ها در مركز شهر و شكل‌گيري بازارها به‌عنوان قلب تجاري شهرها از پيش از ورود اسلام در تمدن ايران به چشم مي‌خورد. پس از ورود اسلام به ايران، مساجد به‌عنوان شاخص‌ترين نماد اين دين مقدس، نخستين بناهايي بودند كه مورد توجه قرار گرفتند.
مسدود كردن 3سمت از چارسوي آتشكده‌ها و چارطاقي‌ها، حذف آتش و آتشدان و تبديل آنها به مساجد با قبله‌گاه يگانه نخستين نمود كالبدي ادغام دين مقدس اسلام با خطوط معماري ايراني بود. در پي پذيرش روزافزون اين دين در ايران، فرهنگ و هنر و در پي آن معماري و شهرسازي ايراني به سمت تكامل و تعالي رفت. تغيير خطوط ابنيه به منحني و جايگزيني آن با خطوط منقطع كهن در ساخت‌وساز، تأكيد بر گنبد به‌عنوان نماد سير به عالم بالا، استفاده از نقوش طبيعي و ممانعت از به‌كارگيري تصاوير چهره‌هاي انساني در بناهاي مذهبي، از مواردي به‌حساب مي‌آيند كه برگرفته از ورود اسلام به ديار ايران هستند.
ادغام ارزش‌هاي والاي اسلام با معماري غني ايراني و شكل‌گيري بسترهاي الزامي اين دين در شهرها و بناهاي اين كشور، نوع نابي از معماري و شهرسازي را خلق كرد كه به‌عنوان معماري و شهرسازي ايراني‌ـ اسلامي در طول ادوار شناخته و ارزش نهاده شده است. بر اين اساس، شناخت تئوري اسلامي، چرايي نمود آن در قالب چنين تغييراتي در همخواني با هنر و معماري ايران و چگونگي تأثيرگذاري و تأثيرپذيري اين دو مهم از يكديگر ما را به شناخت پيشينه معماري و شهرسازي ايراني‌ـ اسلامي رهنمون خواهد ساخت.در نوشتار بعدي به موضوع اصول جهان‌بيني دين اسلام مؤثر بر معماري و شهرسازي كهن ايران خواهيم پرداخت.
- عضوكميسيون‌معماري‌و شهرسازي‌شورا