چنين مفاهيمي در قالب توحيد و ايمان به خداوند در واقع نخستين بسترها براي پذيرش دين اسلام به‌حساب مي‌آمدند. بر اين اساس اهميت توجه به حضور دائمي خداوند در هر نقطه‌اي از زمان و مكان، در بسياري از نمودها، تأثير مستقيمي بر هنر و معماري داشت.
فضاي خالي به‌عنوان بستر حضور خداوند به‌دور از تجملات انساني، مورد تأكيد قرارگرفت. نور موجود در اين فضاها و امكان ارتباط بصري بي‌واسطه با آسمان به‌عنوان مسير تعالي نمادين، يادآور حضور دائم الهي و هدف غايي آفرينش است. علاوه بر اهميت فضاهاي باز خالي به‌خودي خود، تمايل فطري ارتباط با اين فضاها از فضاهاي محصور دروني، سبب‌ساز بهره‌گيري از هنر كهن ايراني براي آوردن نور به فضاهاي داخلي و آفرينش عناصر زيبا و چشم‌نواز در بازشوها را ايجاد كرد. همچنين نشانه‌گرايي به‌معناي تلاش در راستاي استفاده از نشانه‌هاي يادآور خداوند و خلقت بي‌نقص وي، همچون نقوش اسليمي و خطوط قرآني و استفاده از مناره به‌عنوان نماد، در كل و اجزاي معمارانه بناها و شهرها، از ديگر مواردي بود كه در معماري باستاني ايران تجلي پيدا كرد.
برخي از نمودهاي مطروحه چندين هدف همزمان را دنبال مي‌كردند. به‌عنوان مثال، بسياري از نقوش اسليمي يادآور لزوم ارتباط ميان انسان و طبيعت به‌عنوان بستر حيات هستند. توجه به طبيعت يادآور سير آفرينش، گذران عمر و بازگشت به سوي پروردگار، نه‌تنها از طريق نمادهايي نظير نقوش اسليمي مورد توجه قرارگرفت، بلكه در ساخت بناها و شهرها نمود پيدا كرد؛ چراكه چنين ارتباطي علاوه بر اهميت فوق، بستري را براي تغذيه روح از طريق القاي حس خوشايندي و مطبوعيت فراهم مي‌آورد.
با اين حال اهميت محرميت فضايي و لزوم توجه به فواصل بصري و فيزيكي ميان محارم و غيرمحارم از ديگر اصول تأثيرگذار در معماري و شهرسازي به‌حساب مي‌آمد. اگرچه درون‌گرايي وابسته به شرايط جغرافيايي پيش از ورود اسلام به ايران نيز تا حدي در ابنيه ما به چشم مي‌خورد، اما ورود بينش اسلامي سبب تشديد آن و تعريف خاص فضاها شد.
چنين اصولي به همراه اصل والاي هدفمندي در راستاي تعالي انسان در جريان زندگي به‌عنوان هدف والاي تمامي اديان الهي، در كنار تأكيد بر ابتكار، خلاقيت و ممانعت از تقليد كوركورانه، سبب شد شاهكارهاي معمارانه و شهرسازانه‌اي در ادغام معماري ايراني و اصول اسلامي شكل گيرد. شاهكارهايي كه اگرچه در طول ادوار مختلف چهره‌اي متفاوت به‌خود گرفتند، اما هيچ‌گاه از محتواي اسلامي خود دور نشدند و رنگ و بوي معماري بومي ايراني - اسلامي را تا چندي پيش حفظ كردند. روند چنين تغييراتي موضوع بحث آتي به‌حساب مي‌آيد.
سه‌شنبه آينده مي‌خوانيد: تجلي اصول اسلامي در معماري ايراني
- عضوكميسيون‌معماري‌و‌شهرسازي