خانمی30 ساله از حدود یک سال پیش دچار قاعدگی‌های بسیار دردناک شده، طوری که حتی به دارو هم جواب نمی‌دهد؛ 2 سال است که ازدواج کرده، ولی با وجود عدم پیشگیری از حاملگی هنوز باردار هم نشده، به متخصص زنان مراجعه می‌کند. تشخیص اول این است: اِندومتریوز.
«اندومتریوز» که یک بیماری نسبتاً شایع زنانه به حساب می‌آید، یعنی وجود بافت اندومتر (مخاط رحم) فعال در خارج از محل اصلی (رحم).
این بافت در تمام بافت‌های بدن به جز طحال ممکن است به وجود آید، ولی شایع‌ترین محل بروز آن و در 50درصد موارد، لگن است که در این قسمت، تخمدان‌ها (در حدود 40 درصد موارد) بیش از سایر اندام‌ها گرفتار اندومتریوز می‌شود.
شیوع اندومتریوز به طور کامل و قطعی مشخص نیست، ولی در حالت کلی متخصصان شیوع آن را از 1تا 10درصد پیش‌بینی می‌کنند. همچنین بیشترین سن ابتلا به این بیماری معمولاً بین 25 تا 40سالگی است. این در حالی است که اندومتریوز عامل 5تا15 درصد موارد نازایی در زنان است.
در رابطه با این بیماری، علل شیوع و درمان‌های شناخته شده آن با دکتر مرضیه آقا‌حسینی، دانشیار دانشکده علوم پزشکی تهران و فلوشیپ نازایی بیمارستان شریعتی گفت‌وگوی زیر را ترتیب دادیم.
- خانم دکتر، از شایع‌ترین علامت بیماری اندومتریوز شروع کنیم؟
اندومتریوز یک بیماری دوره باروری زنان است که در آن، اندومتر علاوه بر اینکه در رحم وجود دارد در قسمت‌های مختلف لگن مثل تخمدان‌ها و لیگامان‌های نگهدارنده تخمدان و در هر جای غیر‌معمول دیگر نیز ممکن است وجود داشته باشد. بنابراین همزمان با عادت ماهیانه خانم‌ها این نقاط ممکن است خونریزی کنند که در نتیجه آن مشکلات زیادی برای فرد بوجود می‌آید. شایع‌ترین آنها ممکن است درد موقع پریود ماهانه و یا نازایی و دردهای مزمن لگنی باشد.
- تا به حال برای این بیماری علت شناخته‌شده‌ای تعریف شده؟
ببینید، تئوری‌های مختلفی برای علت اندومتریوز مطرح است. از جمله اینکه خون قاعدگی از لوله‌ها وارد حفره شکم می‌شود و در نتیجه ایجاد علامت می‌کند؛ مسئله ژنتیک هم برای این بیماری مطرح است ولی علت اصلی آن معلوم نیست. ولی به هر حال هر علتی که داشته باشد باید درمان شود.
- این بیماران بیشتر با چه علائمی به شما مراجعه می‌کنند؟
این نکته بسیار مهمی است. این بیماران اغلب علامتی ندارند. مثلاً خانمی به علت نازایی به ما مراجعه می‌کند و ما هیچ علتی برای نازایی او پیدا نمی‌کنیم نهایتاً برای پیدا کردن علت، ناچار می‌شویم بیمار را لاپاراسکوپی کنیم. در لاپاراسکوپی نقاط دقیق اندومتریوز را می‌توانیم پیدا کنیم.
حالت بعدی این است که بیمار ممکن است اصلاً مشکل نازایی نداشته باشد و فقط به علت دردهای لگنی به ما مراجعه کند که در این صورت در بررسی‌های لاپاراسکوپی اندومتریوز لگن را پیدا می‌کنیم.
یا یک خانم 40 ساله ممکن است به علت خونریزی رحم به ما مراجعه کند و معلوم می‌شود که اندومتریوز در تمام لگن و تخمدان‌ها وجود دارد. این بیماری ممکن است آنقدر بی‌علامت باشد که در حین یک عمل جراحی پزشک پی به آن ببرد، یا به علت نازایی و یا دردهای لگنی.
- خب، این بیماری چگونه منجر به نازایی می‌شود؟
اندومتریوز از روش‌های مختلف نازایی ایجاد می‌کند. در مواردی که این بیماری خفیف است، میزان نازایی زیاد نیست. برای همین در هنگام لاپاراسکوپی اگر نقاطی که مبتلا به اندومتریوز هستند، سوزانده شوند بیمار دیگر مشکلی نخواهد داشت و شانس حاملگی او بالا می‌رود.
ولی در مراحل پیشرفته‌تر احتمال نازایی بیشتر است. همچنین اندومتریوز غیر از اینکه اسپرم و تخمک‌گذاری را ضعیف می‌کند، در موارد پیشرفته بین رحم، لوله، تخمدان و ارگان‌های شکمی چسبندگی پیدا می‌کند بطوری که نمی‌توان آنها را از هم افتراق داد. پس اندومتریوز از طریق این دو روش باعث ایجاد نازایی می‌شود و سلول تخم را از بین می‌برد.
- در این صورت با سوزاندن نقاط اندومتریوز دیگر مشکلی وجود نخواهد داشت؟
نه اینطور نیست، ما باید با این بیماران بر اساس فاکتورهای مختلف برخورد کنیم. مثلاً خانم 23 ساله‌ای که به ما مراجعه می‌کند و مشکل نازایی دارد و در ضمن هیچ علت خاصی هم برای نازایی او وجود ندارد، لاپاراسکوپی در این بیمار اندومتریوز را نشان می‌دهد.
ما در این مواقع اندومتریوز را می‌سوزانیم و به بیمار مهلت بارداری می‌دهیم اما اگر نقاط اندومتریوز عمیق بودند، به بیمار توصیه می‌کنیم از داروهایی استفاده کند که اندومتریوزش پیشرفت نکند. چون با هر ماه خونریزی ماهانه این بیماری پیشرفت می‌کند.
- پس با این شرایط درمان قطعی برای این بیماری وجود ندارد؟
دقیقاً، مشکل اساسی ما با اندومتریوز این است که هر چند وقت یکبار عود می‌کند و درمان قطعی ندارد. با این حال شاید بشود گفت بهترین درمان برای اندومتریوز حاملگی است.
در موقع حاملگی، اندومتریوز غیرفعال است چون تخمدان‌ها هم غیر‌فعالند و یک خانم باردار مسلماً دیگر تخمک‌گذاری نمی‌کند. در موقع شیردهی هم همینطور است. کما اینکه بعد از یائسگی هم اندومتریوز غیر فعال می‌شود.
- نمی‌خواهید بگویید که بهترین راه برای این افراد حاملگی‌های مکرر است؟
البته در گذشته توصیه می‌کردند که خانم‌ها مرتباً حامله شوند تا اندومتریوز غیرفعال باشد ولی امروز داروهای مختلفی برای این بیماری وجود دارند. ما به خانم‌هایی که فعلاً قصد بارداری ندارند توصیه می‌کنیم که از قرص‌های جلوگیری از بارداری استفاده کنند، یعنی طوری باید این داروها را مصرف کنند که در سال دو تا سه بار عادت ماهیانه شوند.
البته در مواردی‌که سن خانم‌ها بالاتر است باید از روش‌های پیشرفته مثل آی وی اف استفاده کنیم، ولی در مجموع حتی بیماران آی وی افی هم در اندومتریوز شانسشان کمتر از بیماران دیگر مثلاً بیمارانی است که به علت عمل جراحی لوله‌هایشان بسته شده و این به علت همان فاکتورهای نامبرده شده در اندومتریوز پیشرفته است.
- اندومتریوز چه عواقب دیگری را برای بیمار در پی دارد؟
اندومتریوما مشکل دیگر این بیماران است. اندومتریوما یعنی کیسه‌های تخمدانی که خون کهنه در آنها جمع شده. یعنی خون قاعدگی در این کیسه‌ها جمع می‌شود. خیلی از خانم‌ها ممکن است اندومتریوز شدیدی نداشته باشند ولی این مشکل در آنها شدید باشد.
- لازم است که این کیست‌ها جراحی شوند؟
ببینید، اگر ما با یک کیست تخمدان مواجه باشیم که در اثر تجمع خون بزرگتر شده، در این صورت اگر ما بیمار مبتلا به آن را عمل کنیم، نسج خیلی خوب تخمدان که می‌تواند برای بیمار تخمک‌گذاری ایجاد کند، در اثر عمل خارج می‌شود.
به همین خاطر مثلاً اگر اندومتریوم زیر 3 سانتی‌متر باشد، اصلاً نباید آن را عمل کرد. اما اگر کیست‌ها بزرگ و بالاتر از 6 سانتی‌متر باشند، از طریق لاپاراسکوپی بهتر است که بیمار جراحی شود.
- در چند درصد موارد این بیماری ناشناخته باقی می‌ماند؟
با اینکه این بیماری در کشور ما شیوع بالایی ندارد و مخصوص کشورهای اروپایی است، ولی در خیلی از موارد ما این بیماری را نمی‌شناسیم. مخصوصاً اینکه لاپاراسکوپی در کشور ما روش شناخته‌شده‌ای نیست و خیلی از بیماران به خاطر هزینه‌هایش تن به این جراحی نمی‌دهند.
- با توجه به ناشناخته بودن علائم آن برای بیماران در چه صورت می‌توانیم زنان را نسبت به تعقیب این بیماری آگاه کنیم؟
مسلماً تظاهرات این بیماری خیلی متنوعند و متخصصان باید همیشه مراقب این بیماری در زنان در سنین باروری باشند. ما از بیماران انتظار نداریم که این بیماری را بشناسند. خیلی از بیماران حتی می‌خواهند ما این بیماری را برایشان تعریف کنیم. در هر صورت ما از متخصصان بیشتر انتظار داریم که به فکر این بیماری در بیماران باشند. مخصوصاً وقتی برای نازایی هیچ علتی پیدا نشود.
- و توصیه آخر؟
با اینکه با رسیدن به سن یائسگی این بیماری خود به خود متوقف می‌شود ولی الان امکان انجام لاپاراسکوپی در همه شهرستان‌های ما وجود دارد فقط باید از سوی متخصصان به بیمار آگاهی داده شود تا بیمار از ادامه روند درمان به علت طولانی بودن آن خسته نشود.