حالا هم تمام ابزارهای ارتباطی موبایلی شده تا کاربر حتی زحمت روشن‌کردن رایانه را نیز به خود ندهد؛ در این فضا گرچه فیسبوک و توئیتر همچنان حضور مؤثری دارند، اما ابزارهای انحصاری تلفن همراه نیز فراگیری فراوانی یافته‌اند، اینستاگرام، ویچت، وایبر، لاین، تانگو، تلگرام، بیتاک، واتس‌آپ، کیک و... تنها گوشه‌ای از چند ده ابزار ارتباطی تلفن‌های همراه مدرن است که به کمک آنها به راحتی می‌توان پیام‌های رایگان متنی، صوتی و حتی تصویری را مخابره یا بارگذاری کرد.
در این فضا اما سودجویان هم وارد شده‌اند، سودجویانی که به اقدامات انجام شده از سوی آنان جرایم سایبری گفته می‌شود و به جد از تهدیدکنندگان امنیت در این فضا به حساب می‌آیند. برای رویارویی با همین جرایم نیز چندسالی است پلیسی به نام پلیس فضای تولید و تبادل اطلاعات با نام اختصاری فتا راه‌اندازی شده و در مدت کوتاه فعالیتش نیز به پیشرفت‌های چشمگیری رسیده است، سرهنگ محمدمهدی کاکوان، رئیس پلیس فتای پایتخت است. او از حدود دو سال پیش ریاست این پلیس در پایتختی که درصد قابل‌توجهی از جرایم سایبری کل کشور در آن رخ می‌دهد را برعهده گرفته و در طول این مدت پرونده‌های فراوانی را به نتیجه رسانده که یکی از آخرین موارد آن دستگیری هکر بیش از 1500 کارت عابر بانک بود. با این مقام مسئول در پلیس فتای تهران بزرگ دربارۀ فرصت‌ها و تهدیدات شبکه‌های اجتماعی گفت‌وگو کرده‌ایم.
- جناب سرهنگ، قطعاً براي مردم مهم است که بدانند نظر پليس دربارة عضويت در شبکه‌هاي اجتماعي مجازي چيست؟
امروزه بسياري از شهروندان در شبکه‌هاي اجتماعي مجازي عضوند و اين يک واقعيت است. ببينيد براي عضويت در اين شبکه‌هاي اجتماعي يک اصل کلي وجود دارد و آن اصل هم اين است که بايد ببينيم آيا عضويت در اين شبکه‌ها لازم است يا خير؟ اگر کاربر به اين نتيجه رسيده که عضويت در اين شبکه‌ها يا هر کدام از ابزارها برايش ضرورتي ندارد يا اينکه ممکن است برايش پيامد‌هاي منفي هم داشته باشد، بهترين کار اين است که در آن عضو نشود. اما اگر به اين نتيجه برسد که عضويت در آن فضاها برايش لازم است، در اين صورت بايد قوانين و قواعد مربوط به عضويت در هر يک از اين شبکه‌ها را نيز بداند و رعايت کند. قوانيني که شکل کلي آن در بيشتر ابزارهاي ارتباطي صدق مي‌کند و براي هر ابزار در جزئيات متفاوت است. يک کاربر بايد بداند که اين ابزار به چه اطلاعاتي در تلفن همراه، تبلت يا حتي رايانه شخصي‌اش دسترسي خواهد داشت که معمولاً اين اطلاعات در ابتداي نصب برنامه به کاربر اعلام و پس از تأييد، ادامة روند فعال‌سازي و نصب انجام مي‌شود. اما بدبختانه به دليل طولاني‌بودن يا نگارش آن به زبان انگليسي، بيشتر کاربران بدون مطالعة اين بخش تنها آن را تأييد کرده و وارد مرحلة بعدي ثبت‌نام خود مي‌شوند. موضوع ديگري هم که بايد شناخت نسبي از آن حاصل شود، آسيب‌هاي موجود در اين فضاست. به هر حال، يک کاربر بايد بداند که با عضويت و فعاليت در اين فضا چه آسيب‌هايي ممکن است براي او ايجاد شود و چه خطراتي وجود دارد. براي نمونه، کاربر يک وسيلة ارتباطي بايد بداند که با عضويت در اين شبکه، عکس‌ها و تصاويري که براي پروفايل يا نمايه خود برگزيده براي چه کساني قابل ديدن است و ممکن است بعدها چه اتفاقاتي با استفاده از اين عکس رخ دهد. در اين صورت بي‌ترديد کاربر تصويري مناسب براي خود انتخاب خواهد کرد و موارد بسيار ديگر. توصية من به کاربران اين است که اگر به ضرورت حضور در چنين شبکه‌هايي رسيده و به عضويت آن درآمده‌اند، اطلاعاتي را در اين فضا بارگذاري کنند که از بابت انتشار آن در ميان افراد غريبه نيز نگراني نداشته باشند.
- جرايمي که در اين حوزه با آن روبه‌رو بوديد، چه بوده؟
در موارد بسياري، افراد سودجو با سوء استفاده از همين اطلاعات، دست به اقدامات مجرمانه زده‌اند. کاربري بي‌خبر از اينکه چه کساني به تصاويرش دسترسي خواهند داشت يا به دليل اينکه دسترسي به آن را براي دوستانش محدود نکرده بود، تصويري را در شبکه‌هاي اجتماعي منتشر کرده و بعد افراد سودجو نيز از آن براي اهداف مجرمانه خود استفاده کرده‌اند. يکي از مواردي که در پليس فتا مراجعه مي‌کنند اين است که کاربر مي‌گويد فردي ديگر با سوءاستفاده از عکس‌ها و تصاوير آنان، خود را يک آدم فاسد يا داراي هويتي ديگر معرفي کرده است. افراد سودجو با هويت غيرواقعي وارد اين فضاها شده و حتي جنسيت خود را نيز برعکس معرفي مي‌کنند و مثلاً پس از مدتي کاربر متوجه مي‌شود که طرف مقابلش که مدت‌ها گمان مي‌کرده خانم است، يک آقاست. در اين شرايط از برخي کاربران اخاذي نيز شده که اگر فلان مبلغ را به ما ندهي، عکس‌هايت را منتشر خواهيم کرد و... .
- اين ابزارها در کشورهاي ديگر هم بوده، به نظر شما آيا استفاده از آن نيازمند فرهنگسازي است؟ اطلاع داريد که در ديگر کشورها چنين جرائمي وجود داشته يا خير؟
دربارة اينکه در ديگر کشورها چنين جرائمي بوده، يا نه، بايد آن را از معاونت بين‌الملل و تحقيقات پرسيد و ما در اينجا تنها در حوزة پايتخت صحبت مي‌کنيم. اما در موضوع بحث فرهنگي که به آن اشاره کرديد، به نظرم اين ابزارها اصلاً بومي فرهنگ ما نيستند. ما از کارشناسان اين حوزه خواسته‌ايم که شبکه‌هاي اجتماعي بومي را با در نظر گرفتن اخلاق و فرهنگ اسلامي و ايراني کشورمان ايجاد کنند که خوشبختانه شبکه‌اي نيز ساخته و راه‌اندازي شده که هم اکنون در دسترس کاربران است.
آسيب‌پذيرترين‌ها در اين فضا چه سنين يا گروهي هستند؟
گروه‌هاي مختلف اجتماعي از اين فضا آسيب‌هايي ديده‌اند، اما بيشترين شکايت مربوط به دختران نوجواني است که در اين فضا دچار آسيب شده‌اند.
- چطور مي‌شود از متخلفان شکايت کرد؟
مانند ديگر جرايم، با ثبت شکايت و دستور پيگيري آن، پليس هم وارد عمليات مي‌شود و خوشبختانه با اينکه پليس فتا در چند سال اخير آغاز به کار کرده است، قدرت کشفيات پليس ايران در کشف جرم در فضاي سايبر بسيار بالاست.
- هشدار و توصية شما براي حضور در اين فضاها و کاربران اين شبکه‌ها چيست؟
همان‌طور که گفتم، مهم‌ترين توصية پليس اين است که ببينيد واقعاً تا چه اندازه حضورتان در اين شبکه‌ها ضرورت دارد، و پس از آن هم رعايت نکات امنيتي در اين شبکه‌هاست. کاربران نبايد به افرادي که با آنان ارتباط دوستانه نداشته يا شناختي در بيرون از فضاي مجازي از آنان ندارند اعتماد کنند. نبايد عکس‌ها و تصاوير شخصي و خانوادگي خود را در اين فضاها بارگزاري کنند و مواردي از اين دست. يک توصية ديگر هم اين است که وقتي مردم نمي‌دانند اين فضاها متعلق به چه کسي و کدام کشور است و با چه اهدافي به شکل کاملاً رايگان در اختيارشان قرار گرفته، بايد توجه کنند که از قراردادن اطلاعات مهم و شخصي خود در اين فضاها خودداري کنند.
* منبع: ماهنامه سپيده دانايي