اين خانواده چنان در تحولات منطقه خاورميانه و دنياي اسلام تأثيرگذارند كه به هيچ وجه نمي‌شود از آنها چشم‌پوشي كرد. آوازه نام خانواده صدر تا جايي پيش رفت كه پژوهشگري ايتاليايي به نام رافائل مائوريلو شيفته منش و رفتار آنها شد و از آنجا شروع به تحقيق پيرامون آنها كرد و رساله دكتر‌ي‌اش هم پيرامون 4خانواده شيعه است كه يكي از آنها «صدر» است. علاقه به دانستن بيشتر درباره خانواده صدر اين پژوهشگر ايتاليايي را به ايران كشاند و او امروز در دانشكده مطالعات جهان دانشگاه تهران و نيز در دانشكده ادبيات فارسي و زبان‌هاي خارجي دانشگاه علامه طباطبايي مشغول به‌كار است تا بتواند منابع فارسي‌اي كه پيرامون خانواده صدر هست را مطالعه كند. شهيد سيدمحمدباقر صدر و خواهر او سيده بنت‌الهدي صدر يكي از سردمداران مبارزه با نظام‌هاي ظالم در منطقه و جهان بودند كه سال‌ها در عراق ملت مسلمان را براي همدلي و مبارزه دعوت مي‌كردند كه سرانجام توسط رژيم بعث عراق به شهادت رسيدند. براي بررسي ابعاد شخصيتي آنها سراغ دكتر رافائل رفتيم و با او گفت‌وگو كرديم.
- اينكه يك شرق‌شناس اينطور به خاندان صدر علاقه‌مند شود كمي عجيب است؛ مي‌خواهيم بدانيم چرا خاندان صدر؟
اولا من فكر نمي‌كنم كه من آنها را انتخاب كرده باشم بلكه به‌نظرم آنها من را انتخاب كرده‌اند و بعد هم سؤال اصلي اين است كه چرا ديگران سراغ آن نمي‌روند؟ براي من خيلي عجيب است كه چند روز پيش به يكي از بزرگ‌ترين كتابفروشي‌هاي تهران كه به‌عنوان پايتخت جهان اسلام معروف است رفتم و در آن كتابفروشي 3 طبقه، هرقدر به‌دنبال آثار شهيد محمدباقر صدر گشتم نتيجه‌اي نداد. در آخر، از متصدي فروش درباره كتاب‌هايي كه از ايشان دارند پرسيدم كه با كمال تعجب گفت كه هيچ كتابي از او موجود نيست. اين واقعا مايه تأسف است كه چرا در ايران كه يك كشور اسلامي است كتابي از آيت‌الله محمدباقر صدر و خواهرش بنت‌الهدي‌صدر پيدا نمي‌شود، درحالي‌كه كتاب‌هاي ايشان به زبان‌هاي مختلف دنيا ترجمه شده است و اگر براي مثال شما به برزيل هم مسافرت كنيد قطعا مي‌توانيد كتاب‌هاي ايشان را به همان زبان تهيه كنيد. به هر حال كسي كه بخواهد مطالعه‌اي درباره اسلام و به‌خصوص اسلام شيعه انجام دهد نمي‌تواند خاندان صدر، را درنظر نگيرد؛ به‌خصوص شخصيت تاريخ معاصر يعني امام موسي صدر كه بسيار در روند تحولات منطقه تأثيرگذار بودند. اين 3 شخصيت از خانواده صدر مؤثرترين شخصيت‌هاي شيعه در تاريخ معاصر هستند كه بسياري از تحولات فعلي هم مديون آنهاست و باز به‌نظر من شخصيت شهيد بنت‌الهدي‌صدر در اين بين خيلي مؤثر‌تر و عجيب‌تر است. شهيد محمدباقر صدر شخصيتي است كه تأثير زيادي از نظر فلسفي و فكري دارد و از نظر مرجعيت هم خيلي نفوذ كلام دارند. دوران مرجعيت ايشان، پس از وفات آيت‌الله حكيم آغاز شد و بسياري از مردم عراق از او تقليد كردند. در سال 1392قمري رژيم بعث عراق، بيش از پيش از تحرك‌هاي ضد‌استبدادي حزب دعوت اسلامي و ديگر گروه‌هاي مبارز و مسلمان به وحشت افتاد، بنابراين با يورش به خانه‌هاي مبارزان و مجاهدان، عده زيادي را دستگير و زنداني كرد. حضرت آيت‌الله صدر نيز با اينكه بيمار و در بيمارستان نجف بستري بود، تحت نظر مأموران سازمان امنيت رژيم بعث قرار گرفت تا اينكه با اعتراض مردم و علما، سازمان امنيت دست از سر او برداشت. از ديگر برنامه‌هايي كه آن زمان اتفاق افتاد اين بود كه رژيم بعث تلاش داشت تا نظام آموزش و پرورش را بعثي كند. به همه دست‌اندركاران امور تعليم و تربيت- از مدارس گرفته تا دانشگاه‌ها- تكليف كردند كه به حزب بعث عراق بپيوندند و برنامه‌هاي ضد‌اسلامي آن را در تمام سطوح آموزش كشور اجرا كنند. در اين هنگام، شهيد صدر در مقام مرجعيت و يگانه پرچمدار مبارزه با حزب كافر بعث، با صدور فتوايي، پيوستن به حزب و هرگونه همكاري با آن را تحريم كرد. اين فتوا، تكليف مردم را روشن ساخت و مردم از پيوستن به حزب و عضويت در آن پرهيز كردند.
- درباره خواهر شهيد صدر چطور؛ چرا آنقدر ايشان در تحولات تأثيرگذار بود و رژيم بعث تا اين حد از او و تفكراتش مي‌ترسيد تا جايي كه صدام بعد از شهادت ايشان گفت كه من هرگز اشتباه يزيد را تكرار نمي‌كنم كه بعد از شهيد‌كردن امام‌حسين(ع) خواهرش زينب(س) را زنده نگه داشت؟
شما اگر سير زندگي شهيد بنت‌الهدي صدر را مطالعه كنيد قطعا متوجه اين موضوع مي‌شويد كه او از بچگي هم علاقه‌اي به بازي‌هاي بچگانه نداشته است و حتي در خاطراتي كه از او به ثبت رسيده است مي‌بينيم كه وقتي در سن پايين به او عروسكي مي‌دهند او با خراب كردن عروسك مي‌خواهد ثابت كند كه علاقه‌اي به اين بازي‌هاي بچگانه ندارد. از طرف ديگر شهيد بنت الهدي آشنايي زيادي با انديشه‌ها، نگرش‌ها و استدلال‌هاي فقهي و فلسفي شهيد صدر داشت و تأثيرپذيري شهيد بنت الهدي كاملا در آثارش به‌خصوص در كتاب‌هاي «امرتان و رجل» (دو زن و يك مرد) و «الباحثه عن حقيقه» (جست‌وجوگر حقيقت) به خوبي مشخص است. غير از آن، وي تا درجه اجتهاد هم پيش رفت و خانم‌هاي زيادي در محضر او كسب علم كردند؛ بنابراين مشخص است كه چرا هر حوزه‌اي هم كه تاسيس شده به اسم سيده شهيد بنت‌الهدي صدر است. اگر هم دقت بيشتري كنيم شاهد سلوك معنوي خاصي در زندگي ايشان هستيم؛ چرا كه شهيد بنت‌الهدي صدر معتقد بود كه وقتي كسي از خاندان سادات است وظيفه دارد شبيه‌ترين به آنها باشد وگرنه از خانواده سادات نيست؛ ايشان در زندگي تمام تلاش خود را مي‌كردند كه از هرگونه غيبت، تهمت، حسد و كينه دوري كنند و اين مسئله‌اي است كه در گفتار اطرافيان شهيد بنت الهدي صدر مشهود است. از طرف ديگر ما بايد ببينيم كه حركت‌هاي زنان طي چند قرن اخير بسيار تأثيرگذار بوده است. اين تا حد زيادي به ويژگي‌هاي خاص شيعه مربوط است كه درباره آن به‌خصوص در آثار دكتر شريعتي ديده مي‌شد كه شايد امروزي‌ترين تفسير از شخصيت حضرت فاطمه(س) و حضرت زينب(س) است كه از اعضاي خانواده پيامبر(ص) بودند.
- ديدگاهي كه درباره انديشه‌هاي آيت‌الله شهيد سيدمحمدباقر صدر در خارج از مرزهاي اسلامي هست چيست؛ چقدر تفكر او توانسته بحث ايدئولوژي‌هاي غرب و شرق را به چالش بكشد و واكنش آنها نسبت به اين قضيه چيست؟
ويژگي عجيب شهيد محمدباقر صدر همين است كه كارش از نظر علمي بسيار سخت و پيشرفته است؛ دسترسي به منابع مختلف فقهي، اجتماعي و فلسفي آن زمان بسيار سخت بود و با اين سختي ايشان توانست روش‌هاي علمي نويني را بنابگذارد كه بسيار در آينده مورد استفاده قرار گرفت. امروزه در اروپا هركسي كه درباره اسلام معاصر كار مي‌كند قطعا با آيت‌الله‌محمدباقر صدر آشنايي دارد و انديشه‌هاي او را به‌طور كامل مي‌شناسد. در دانشگاه‌هاي آمريكا و اروپا هم اين نظريات تأثير زيادي داشته است و خيلي از استادان، روي اين نظريات كار علمي و پژوهشي انجام داده‌اند. سيدمحمدباقر صدر با اينكه انتقاد زيادي درباره تفكرات غرب و همينطور شوروي آن زمان كه تفكر كمونيستي داشت، دارد اما از دايره انصاف خارج نشده و همواره به‌طور علمي اين تفكرات را نقد كرده است. اين انتقاد‌ها با اطلاع كامل از منابع فكري شرق و غرب است و بعد ايشان نظر اسلامي خود را نسبت به يك موضوع مطرح و اتفاقا ثابت مي‌كنند كه اسلام نسبت به هردو طرف جامع‌تر و كامل‌تر است.
- آيا آثار شهيد صدر با اينكه سال‌هاي زيادي از آنها گذشته است امروز هم مي‌تواند گره‌گشاي مشكلات فكري جهان باشد؟
ما بايد اين مسئله را از 2 زاويه بررسي كنيم؛ اول اينكه خود انتقاد با واقعيت آن دوره مطابق است كه مربوط به سال‌ها پيش است و امروز ديگر قديمي شده اما روش كاري سيدمحمد باقر صدر هنوز قديمي نيست و تا امروز هم كاربرد دارد. به‌نظر من مهم‌ترين ويژگي او روش انتقادي است. اگر شما كتاب‌هاي عربي ايشان را بخوانيد مي‌بينيد كه اصطلاحات و كلماتي كه استفاده مي‌شود مربوط به نقد ماركسيست و تفكرات مشابه آن است و در واقع چنين تفكري وجود ظاهري ندارد اما روش علمي ايشان براي پاسخگويي به نيازهاي عصر ما بسيار مناسب است و انديشمندان مسلمان به خوبي مي‌توانند از آن استفاده كنند.
- با توجه به تحقيق‌هايي كه انجام داده‌ايد به‌نظر شما چه رابطه‌اي ميان انقلاب اسلامي ايران و انديشه‌هاي شهيد محمدباقر صدر وجود داشت؟
شهيد صدر همواره يكي از حاميان اصلي انقلاب اسلامي ايران بود و در حكم شاگرد امام‌خميني(ره) خيلي از مسائل و انديشه‌هاي امام را تبيين مي‌كرد. زماني هم كه امام‌خميني(ره) در پاريس بود، شهيد محمدباقر صدر، طي نامه‌اي پشتيباني خود را از ايشان و ملت ايران اعلام كرد. همين فعاليت‌هاي او ملت مسلمان عراق را به سوي حمايت از مردم ايران سوق داد و بعد هم در شب 22بهمن سال57 شهيد صدر در مسجد جواهري نجف اشرف به منبر رفت و براي مردم مسلمان عراق از انقلاب اسلامي ايران و نقش امام‌خميني(ره) در احياي انديشه‌هاي ديني و اصلاح امت اسلام، سخن گفت و بر مردم عراق تكليف كرد در برابر حكومت ضد‌ديني بعثي قيام كنند. پس ما مي‌بينيم كه رابطه بسيار نزديكي بين امام‌خميني(ره) و شهيد سيدمحمدباقر صدر وجود داشته و همين هم‌انديشي‌هاست كه باعث شده امروز جمهوري اسلامي ايران به يكي از بر‌ترين كشورهاي منطقه تبديل شود و قانون اساسي كه برگرفته از مباني اسلامي است در سرتاسر نظام جريان يابد و نهادهايي مانند مجلس، قوه قضاييه، ولي فقيه و رياست‌جمهوري در كنار هم كشور را جلو ببرد. اگرچه نبايد از اين هم غافل شد كه ايران سابقه تاريخي بسيار زيادي دارد و من از نوجواني معتقد بودم كه نمي‌توان تاريخ اروپا را از ايران باستان جدا كرد و امروز هم به روابط ايران و ايتاليا انتقاد دارم و معتقدم كه كشور ما مي‌تواند استفاده زيادي از ايران و تفكر ايراني ببرد.
- اقتصاد اسلامي
نخستين كتابي كه درباره اقتصاد اسلامي منتشر شد مربوط است به اين سيدبزرگوار كه در سن 28سالگي ايشان چاپ شده و بسياري از مباني اقتصاد اسلامي بر همين اساس تبيين شده است. شهيد صدر، 3 اصل اساسي را براي نظام اقتصادي اسلام برمي‌شمرد: مالكيت دوگانه، آزادي اقتصادي محدود و عدالت اجتماعي، رويكرد اساسي كتاب اقتصادي ايشان با نام«اقتصادنا» بر توزيع و شيوه‌هايي استوار است كه اسلام از طريق آن توانايي تنظيم توزيع را براي رساندن ثروت اقتصادي به حد اعلاي آن داراست كه راه آن بهره‌گيري انسان از منابع و ثروت‌هاي طبيعي است. بخش اصلي كتاب به 2بخش (توزيع پيش از توليد) و (توزيع پس از توليد) اختصاص داده شده است.
- زنان تأثيرگذار
غير از شهيد بنت‌الهدي شخصيت مهم ديگر، رباب صدر خواهر امام موسي صدر است كه امروز مدير يك بنياد در لبنان است و به آموزش رايگان جوانان و به‌خصوص زنان مي‌پردازد؛ در منطقه‌اي كه بارها توسط اسرائيل مورد حمله قرار گرفته است. در ايران حورا صدر را داريم، خواهر سيدموسي صدر كه مدير مؤسسه‌اي است كه به گسترش تفكر پدرش از طريق برگزاري سمينار، انتشار كتاب و مقالات مي‌پردازد. اين زنان نقشي اساسي در تاريخ معاصر دارند. زنان ديگري هم هستند كه هرچند كمتر شناخته شده‌اند اما نقش مهمي دارند. نتايج اين مسئله در ايران ديده مي‌شود كه نقش زن در آن بسيار فعال است. البته در اروپا همچنين ايتاليا همچنان لازم است كه زنان در زمينه سياسي نقش فعال‌تري داشته باشند؛ چون مثلا با وجود زناني مثل ربابه صدر در جنوب لبنان مي‌بينيم كه زنان اين قابليت را دارند كه حتي در برخي موارد بهتر از مردان در حوزه‌هاي پيچيده، مديريت كنند. بنابراين نقش زنان در فعاليت‌هاي سياسي در ايران يكي از نكات قابل توجه انقلاب اسلامي است كه هم قابل ارتقاست و هم نسبت به ديگر كشورهاي خاورميانه بسيار پيشرفته است.
- شهيد صدر از نگاه رهبري
رهبر معظم انقلاب در سال 79طي پيامي به كنگره بزرگداشت شهيد آيت‌اللّه سيدمحمدباقر صدر، به تبيين شخصيتي اين مجاهد مسلمان پرداختند كه متن آن بدين شرح است؛
بسم‌‌الله الرحمن الرحيم
در ميان چهره‌هاي برجسته حوزه‌هاي علميه در دهه‌هاي اخير، مرحوم آيت‌الله شهيد سيدمحمدباقر صدر (قدس‌‌الله روحه) يكي از ممتازترين و شگفت‌‌انگيزترين آنهاست. هر مجمع علمي حق دارد كه به فراورده انساني بزرگي چون اين عالم بزرگوار به‌خود ببالد. او بي‌شك يك نابغه و يك ستاره درخشان بود. از جنبه علمي، جامعيت و تحقيق و نوآوري و شجاعت علمي را يك‌جا دارا بود. در اصول، در فقه، در فلسفه و در هر آنچه با اين دانش‌ها ارتباط مي‌يابد در زمره بنيانگذاران و صاحبان مكتب محسوب مي‌شد.
استعداد خارق‌العاده و پشتكار كم‌نظير او از وي عامل ذوفنون و ژرف‌نگري پديد آورده بود كه ديد نافذ و ذهن جست‌وجوگرش در آفاق علوم متداول حوزه‌ها محصور نمانده و هرآنچه را كه براي يك مرجع بزرگ ديني در دنياي متنوع امروز سزاوار است به حيطه تحقيق و مطالعه كشيده بود و سخني نو و فكري بكر و اثري ماندگار در آن مي‌آفريد. بي‌شك اگر اين جوهره علم و تحقيق و اين ذخيره تمام نشدني انساني، با دست پليد جنايتكاران از حوزه علميه ربوده نمي‌شد، جامعه شيعي و اسلامي مي‌توانست در آينده نزديكي شاهد اوج ديگري در قلمرو مرجعيت و رياست علمي و ديني باشد. توفيق و مدد الهي، آميختگي اين فضيلت‌هاي بزرگ را با رتبه والاي جهاد في‌سبيل‌الله رقم زد. در هنگامي كه حوزه كهن نجف، در بوته آزمايش مواجهه با امواج بيداري اسلامي و انقلابي قرار گرفت، اين شخصيت بيدار و آگاه، قدم در راه مجاهدتي علمي و سياسي نهاد و درخشش معنوي خود را مضاعف ساخت. بينش عميق او نياز زمان را حس كرد و در راهي كه اجداد طاهرينش به روي پيروان و جانشينان خود گشوده بودند، گامي استوار نهاد. و چه زود پاداش اين فداكاري عظيم، يعني محنت و سپس شهادت در راه خدا را دريافت كرد.
شهيد آيت‌الله صدر براي طلاب و فضلاي جوان، بي‌شك يك اسوه و نمونه است. درس انسان‌پروري او با شهادت جانگدازش خاتمه نيافته است. آثار علمي و شيوه تحقيق او اكنون پيش روي فضلاي جوان حوزه‌هاي علميه قرار دارد و انگشت اشاره او آنان را به راه عظمت و مجد علمي، همراه با روشن‌بيني و جهان نگري هدايت مي‌كند. حوزه‌هاي علميه امروز نيز محتاج شهيد صدر و هر عنصر با همت و پرتواني هستندكه راه علمي و اسلام‌شناسي و جهان نگري او را دنبال كند. صلوات و درودي از اعماق جان بر آن روح مطهر و خواهر شهيده مظلومه‌اش بنت الهدي مي‌فرستم و رحمت و علو درجات براي آنان و توفيق رشد و تربيت فضلاي جوان حوزه‌ها بدان سان را از خداوند متعال مسئلت مي‌كنم. همچنين از خداوند متعال مي‌خواهم كه شما فراهم‌آورندگان اين مجمع علمي و انقلابي را پاداش نيك دهد و اين اقدام را مبارك و پراثر فرمايد.
- سرچشمه، ميزبان صدر‌شناسان
چند روز پيش همايشي به مناسبت شهادت آيت‌الله سيدمحمدباقر صدر و خواهرش بنت‌الهدي صدر در مجموعه سرچشمه برگزار شد كه در اين همايش سخنرانان به تبيين شخصيت اين دو مجاهد اسلام معاصر پرداختند. نخستين شخصيتي كه پشت تريبون رفت تا درباره اين دو بزرگوار صحبت كند اسلام‌شناس ايتاليايي و پژوهشگر خاندان صدر يعني رافائل مائوريلو بود كه با اشاره به برخي از ويژگي‌هاي مشترك تمامي علماي بزرگ اسلام كه نقش مهمي را در تاريخ جهان اسلام داشته‌اند، عنوان كرد: «فوت پدر، مشكلات اقتصادي، ازدواج با دختر يك عالم برجسته، تبديل شدن به رهبر جنبش و زنداني شدن از سوي رژيم ازجمله ويژگي‌هايي است كه عالمان بزرگ داشته‌اند و شهيد محمدباقر صدر و خواهرش بنت الهدي صدر همه اين ويژگي‌ها را دارند و از علماي بزرگ تاريخ اسلام هستند». دكتر مائوريلو معتقد بود كه شهيد محمدباقر صدر در مسير اسلام و حتي جلوتر از اين مسير حركت مي‌كردند و مسيري كه زندگي ايشان نشان مي‌دهد اين است كه ما مي‌توانيم با آنها همراه شويم و اخلاق اهل‌بيت را الگو قرار دهيم و به آن عمل كنيم. متناسب با زمان خود زندگي كنيم و درك صحيح از اسلام، با توجه به اهل‌بيت(ع) يافت مي‌شود.
بعد از سخنان پژوهشگر ايتاليايي نوبت به خانم فريبا انيسي محقق و نويسنده كتاب بنت‌الهدي صدر رسيد كه با اشاره به زندگي اين شهيد و علاقه ايشان به كتابخواني گفت: «اين شهيده بزرگوار در خاطرات خود نقل مي‌كند كه حتي هزينه خريد كتاب را نداشته و براي همين به كمك برادرشان با نخستين پولي كه به‌دست مي‌آورد كتابي را تهيه مي‌كرده و بعد از مطالعه آن كتاب را مي‌فروخته و با پول آن كتاب ديگري را تهيه مي‌كرده است».
در حاشيه مراسم، كليپ‌هايي درباره زندگي شهيد محمدباقر صدر و خواهرش بنت‌الهدي صدر پخش شد كه در آن بخشي از سخنان بزرگان به‌خصوص رهبر معظم انقلاب درباره اين دو مجاهد شيعه وجود داشت. ديگر سخنران مراسم آيت‌الله محسن اراكي دبير كل مجمع جهاني تقريب مذاهب اسلامي بود كه آيت‌الله‌صدر را نابغه تمام عيار در جهان اسلام و تشيع دانست و ابتكار در عرصه‌هاي علمي، مبارزه با تفكر الحادي و كمونيستي، ابتكار در علوم مختلف اسلامي همچون فلسفه، اقتصاد، كلام، فقه و سياست را از بارزترين شاخصه‌هاي اين مجتهد انقلابي ارزيابي كرد. مبارزه شهيد صدر با نظام‌هاي استكباري به‌خصوص كمونيست ديگر محور سخنان آيت‌الله اراكي بود؛ «شهيد صدر در روزگاري كه موج ماديگرايانه همه جهان اسلام را فرا گرفته بود و اتفاق ناگواري در جهان اسلام در حال رخ دادن بود و قشر جوان تحت‌تأثير همين امواج ويرانگر كمونيستي و الحادي بود و حتي اين انديشه‌ها به حوزه‌هاي علميه هم نفوذ كرده بودند، با خلق كتاب «فلسفتنا» روزنه‌اي اميدوارانه براي مبارزان اين انديشه‌هاي تخريبي و خوراك علمي ارزشمندي براي مبارزه علمي با آنها ارائه كرد و با اين اثر گرانسنگ، به مبارزه با آن برخاست». در آخر هم اينطور گفت كه «روژه گارودي از متفكران برجسته دنياي كمونيسم بود به‌طوري كه انديشه‌هاي او ده‌ها سال بر جهان حكومت كرد اما او با خواندن كتاب فلسفتنا، در برابر انديشه شهيد صدر به زانو درآمد و نه‌تنها مسلمان شد بلكه از شخصيت‌هاي برجسته‌اي بود كه در مبارزه با صهيونيسم مقاومت كرد و به‌خاطر كتاب «افسانه‌هاي اسرائيلي و نقد هولوكاست»، محاكمه و محكوم شد».