جايي كه متولد شده‌ايم يا جايي كه در آن مدتي طولاني زندگي كرده‌ايم يا جايي كه الان زندگي مي‌كنيم؟» سؤالي است كه هر فرد مسلمان براي انجام واجباتي مثل نماز، بايد پاسخ آن را بداند چرا كه وقتي يك شخص تعريف مسافر را در شرع پيدا كرد بايد نمازهاي چهارركعتي‌اش را به‌صورت دوركعتي بخواند اما كسي كه به وطنش مي‌رود، بايد نمازش را كامل بخواند. بخش اول احكام نماز مسافر هفته گذشته در همين صفحه به چاپ رسيد. امروز نيز قصد داريم تا به شرايط سفر به وطن و احكام بلاد كبيره بپردازيم. نكته مهم اينكه احكام بيان شده در اين صفحه، مخصوص كساني است كه مي‌خواهند اقامتي كمتر از ۱۰روز را به يك مقصد داشته باشند. درضمن يادتان باشد كه اينجا بيشتر كليات احكام، آن هم بر مبناي فتاواي رهبر معظم انقلاب بيان شده و براي دانستن جزئيات دقيق‌تر و بيشتر، بايد به رساله مراجع معظم مراجعه كنيد.
تعريف وطن در شرع به ۳ صورت آمده كه مبناي همه‌شان براي نماز مسافر يكي است. مطابق با اين تعريف كه در اينجا مي‌آيد، وقتي يك شهر يا مكاني به‌عنوان وطن يك نفر تعريف شد، او مي‌تواند نمازش را در وطن به‌صورت كامل بخواند، حتي اگر قصد اقامت ۱۰روزه در آنجا نداشته باشد.
اول: وطن طبيعي يا به قولي مادرزادي شخص است. يعني جايي كه همان فرد آنجا به دنيا آمده و رشد كرده است. اين وطن طبيعي آن فرد به شمار مي‌رود و نوع نماز در آن وابسته به نيت خاصي براي اقامت كوتاه يا بلندمدت نيست. تا زماني كه شخص از وطن طبيعي‌اش اعراض نكرده، بايد نمازش را در هنگام مسافرت به آنجا كامل بخواند اما اگر از وطن مادرزادي اعراض كرد، شرايط به‌گونه‌اي ديگر تعريف مي‌شود.
دوم: وطني كه انسان تصميم مي‌گيرد براي هميشه در محلي زندگي كند و در آنجا هم مستقر شود؛ مثلا شخصي مقيم يك شهر يا كشور است اما به دلايل مختلف تصميم مي‌گيرد وطن قبلي را ترك و تا پايان عمر در جايي جديد اقامت كند. در چنين شرايطي، شهر جديد به شرط آنكه به آنجا برود و مستقر هم بشود وطن او محسوب مي‌شود. اگر انسان به شهري برود و حتي مثلا آنجا خانه‌اي نيز بخرد و قصد داشته باشد كه آنجا را براي اقامت هميشگي خود انتخاب كند، تا زماني كه در خانه و شهر جديد مستقر نشده، همچنان مسافر محسوب مي‌شود و نمي‌تواند نمازش را كامل بخواند. مگر آنكه نيت اقامت بالاي ۱۰روز كرده باشد.
سوم: مطابق با فتواي مقام معظم رهبري، اگر كسي به قصد سكونت بالاي ۷سال در جايي بماند و دوباره به وطن قبلي خود برگردد، به‌دليل اقامت طولاني، آنجا حكم وطن را برايش پيدا مي‌كند؛ مثل كارمندان و يا افسراني كه مثلا ۸سال مأمور به خدمت در شهري مي‌شوند و آن شهر حكم وطن را برايشان پيدا مي‌كند. تفاوت حالت دوم و سوم در اين است كه شخص در حالت دوم، قصد اقامت هميشگي در يك شهر يا كشور ديگر را دارد اما در حالت سوم شخص مي‌خواهد پس از ماموريت طولاني‌اش آنجا را ترك كند و مثلا به زادگاهش برگردد يعني نيت او در ابتداي اقامت، ترك پس از پايان چندساله اقامت است. مسافرت به اين ۳ مكان، حكم وطن را دارد و نماز بايد به‌صورت كامل خوانده شود. مثلا اگر شخصي ساكن تهران است، اما وطن او قم بوده، حالا مي‌خواهد سفري دوروزه به اصفهان داشته باشد و برگردد. اگر مثلا در مسير برگشت به تهران 2 ساعت در قم اقامت كرد و وقت نماز شد، با آنكه مسافر است اما چون در وطن قرار دارد بايد نمازش را آنجا كامل بخواند.
- نماز دانشجوها شكسته است يا نه؟
بنا به فتواي مقام معظم رهبري، شغل هر فرد در تعريف عرف اينگونه است كه منبعي براي كسب درآمد و روزي باشد و جامعه هم آن را به‌صورت يك شغل كامل و واحد بپذيرد. گاهي اوقات نوع و جنس شغل‌ها با مسافرت به نقاط مختلف همراه است، خواه اين سفر به وطن باشد يا نباشد. در اين شرايط، اگر شغل شخص مسافرت باشد يا با آن رابطه مستقيم داشته باشد بايد نمازش را به‌صورت كامل بخواند.
اما‌گاهي افرادي در جامعه هستند كه طي هفته مجبورند چند روزي را به حالت مسافر دربيايند و از حد مسافت ۴ فرسخي خارج شوند. مثلا فردي ساكن تهران است اما براي تحصيل در دانشگاه يا خدمت سربازي هر روز يا چند روز در هفته به كرج مي‌رود. در چنين شرايطي، به‌دليل آنكه شخص از حد مسافت شرعي رد مي‌شود اما چون به‌صورت عرفي دانشجو يا سرباز بودن شغل نيست، مسافر محسوب خواهد شد. البته اگر همان دانشجو و يا سرباز در محل تحصيل و خدمتش اقامت بيشتر از ۱۰روز داشته باشد نمازش كامل مي‌شود.
نكته مهم اينكه نظر برخي از علماي عظام درباره احكام نماز دانشجويان در هنگام سفر و حضور در مكان غيروطن با يكديگر متفاوت است. بنابراين، لازم است كه هر فرد به‌صورت دقيق وظيفه خود را از رساله مرجع تقليد خود جويا شود. همچنين، مقام معظم رهبري اجازه داده‌اند كه مقلدانشان در اين مسئله شرعي به مرجع ديگري كه نماز را در اينگونه سفرها تمام مي‌داند رجوع كنند.
- نماز كسي كه شغلش مسافرت است
كسي كه از وطن خود براي كار مسافرت مي‌كند در اين صورت بايد نمازش را كامل بخواند كه: «شغلش طوري است كه در هر ۱۰روز چندبار يا حداقل يك‌بار مسافرت مي‌كند، چنين شخصي تا زماني كه بين سفرها، ۱۰روز در وطن يا جايي ديگر اقامت نكرده، نمازش از سفر سوم كامل و تمام است. همين فرد اگر بين سفرهاي شغلي، ۱۰روز در يك محل يا وطن اقامت كند، فقط در سفر اول بعد از اقامت ۱۰روزه، نمازش شكسته است و بعد مجددا نمازش كامل مي‌شود.»
- تفاوت كثيرالسفر و سفر شغلي
از نظر مقام معظم رهبري اگر سفري شغل يا مقدمه شغل نباشد، هرچند كثرت هم داشته باشد، موجب شكسته شدن نماز نمي‌شود؛ يعني به‌طور كلي كثيرالسفر موضوع حكم شرعي شكسته شدن نماز نيست.
- اعراض از وطن چگونه است؟
اگر شخصي از جايي كه به‌صورت ذاتي يا انتخابي وطنش بوده اعراض كند، يعني تصميم بگيرد كه ديگر براي زندگي به آنجا برنگردد و عملا هم مهاجرت كند، آنجا ديگر وطنش نيست؛ مثلا شخصي در تبريز به دنيا آمده و بزرگ شده، اما حالا به تهران آمده و اينجا را وطن خود قرار داده و ديگر هم قصد بازگشت به شهر مادرزادي‌اش را ندارد. او از شهرش اعراض كرده و اگر به آنجا مسافرت كند بايد نمازش را به‌صورت شكسته بخواند. مگر آنكه در شهر تبريز نيت اقامت ۱۰روزه كند.
- ماجراي بلاد كبيره چيست؟
بلاد كبيره از سوي علماي دين به ۲ گونه تعبير شده و حكم هر دو با هم متفاوت است.
تعبير اول: كه مدنظر حضرت امام‌خميني(ره) بود بر شهرهاي بزرگ و محله‌هايش وارد مي‌شد. طبق تعريف آن حضرت، محله‌هاي يك شهر كه با هم ارتباطي ندارند حكم بلاد كبيره را پيدا مي‌كنند. در چنين شرايطي اگر شخصي مثلا بخواهد در شهري مثل تهران از جنوب به مركز و يا شمال شهر برود و مسافتي بيش از ۴ فرسخ را طي كند بايد در همين شهر تهران هم نمازش را شكسته بخواند، چرا كه ملاك آغاز سفر، محله‌اي است كه شما در آن زندگي مي‌كنيد. كساني كه همچنان مقلد حضرت امام‌خميني(ره) هستند بايد از حكم ايشان تبعيت كنند، مگر آنكه در اين مورد خاص، احكام مرجعي ديگر را مبناي عمل قرار بدهند.
تعبير دوم: در تعبير دوم كه نظر بيشتر علما روي آن است، گفته مي‌شود كه منظور از بلاد كبيره منطقه‌هايي است كه از دور يكدست ديده مي‌شود، اما وقتي نزديك مي‌شوي، مي‌بيني كه بين هر كدام فاصله 3-2 كيلومتري وجود دارد؛ مثلا روستاهاي شمال كشورمان تقريبا چنين حالتي دارند و با اندك فاصله‌اي از يكديگر قطع شده‌اند. درنظر دوم، شهرهاي بزرگي مثل تهران حكم شهر واحد دارند و چنانچه شخصي از حد ترخص خروجي‌هاي معمول آن خارج شد حكم مسافر را پيدا مي‌كند. مقام معظم رهبري نيز نظر دوم را درباره بلاد كبيره مطرح كرده‌اند.
- نماز افراد غيرمستقل در سفر
وطن كسي كه هنوز مستقل نشده و با خانواده‌‌اش زندگي مي‌كند، كجاست؟ اگر اين نوجوان بخواهد همراه پدر و مادرش در مسافرت كمتر از ۱۰روز به شهري برود كه وطن والدينش محسوب مي‌شود، چگونه بايد نمازش را بخواند؟ پاسخ اين است كه نماز او در اين سفر تبعيت از پدر و مادر نخواهد كرد چرا كه شرايط وطن براي او جاري نيست. وطن فرد غيرمستقل مثل فرزندان، همان وطن پدر و مادر است، به شرط اينكه فرزندان در همان وطن زندگي كنند. البته اگر مردي، زني را از شهر ديگري به همسري برگزيد، تا زماني كه زن، وطن شوهر را به‌عنوان وطن خودش درنظر نگيرد نبايد نمازش را كامل بخواند و حكم مسافر را خواهد داشت.
- درباره وطن
(استفتائات مقام معظم رهبري)
- اقامت كردن در شهري به‌مدت 4 يا 5سال به‌طور متناوب بدون قصد وطن، حكم وطن دارد يا نه؟
پاسخ: خير، حكم وطن را ندارد.
- فردي در ۲ شهر سكونت هميشگي دارد و در يك هفته به هر ۲ شهر مي‌رود. براي صدق وطن چه مقدار بايد بماند؟
پاسخ: بايد در يك جا مقداري به‌صورت متصل- بدون تخلل سفر- بماند تا صدق عرفي وطن بكند.
- وطن شخصي تهران است و در حال حاضر قصد دارد در يكي از شهرهاي نزديك تهران ساكن شده و آن را وطن خود قرار دهد، ولي چون محل كسب و كار روزانه‌اش در تهران است، نمي‌تواند 10 روز در آنجا بماند، چه رسد به 6 ماه، بلكه هر روز به محل كارش مي‌رود و شب به آنجا برمي‌گردد، نماز و روزه او در آن شهر چه حكمي دارد؟
پاسخ: شرط تحقق عنوان وطن جديد اين نيست كه انسان بعد از قصد توطن و سكونت در شهري، 6ماه به‌طور مستمر در آنجا بماند، بلكه بعد از اينكه آنجا را به‌عنوان وطن جديد انتخاب كرد و با اين قصد، مدتي (اگرچه فقط شب‌ها) آنجا سكونت داشت، وطن او محسوب مي‌شود.
- محل تولد من و همسرم شهر كاشمر است، ولي بعد از استخدام در يكي از ادارات دولتي، به نيشابور منتقل شدم. پدر و مادر ما هنوز در زادگاهمان زندگي مي‌كنند. در ابتداي رفتن به نيشابور، از وطن اصلي خود اعراض كرديم، ولي اكنون بعد از ۱۵سال از اين امر منصرف شده‌ايم. حالا هنگامي كه به خانه پدر و مادرمان مي‌رويم و چند روز نزد آنها مي‌مانيم، وظيفه من و همسرم راجع به نماز چيست؟
پاسخ: بعد از آنكه از وطن اصلي‌تان (كاشمر) اعراض كرديد، ديگر حكم وطن در آنجا بر شما جاري نمي‌شود، مگر آنكه دوباره براي زندگي به آنجا برگشته و با قصد زندگي دائم مدتي در آنجا اقامت كنيد. البته اگر اقامت بيش از ۱۰روز باشد بايد نمازتان را در كاشمر كامل بخوانيد.
- من تابعيت ايراني ندارم اما مي‌خواهم از كشورم اعراض كنم و ايران را وطن خود قرار بدهم. آيا همه ايران را وطن خود قرار دهم يا منطقه‌اي را كه در آن ساكن هستم و يا براي انتخاب وطن حتما بايد خانه‌اي بخرم؟
پاسخ: در وطن جديد، قصد توطن در شهر خاص و معين و سكونت در آن به‌مدتي كه انسان عرفا اهل آنجا محسوب شود، شرط است ولي تملك خانه يا غيرآن شرط نيست.
- آيا محل كار حكم وطن را دارد؟
پاسخ: اشتغال به كاري در مكاني موجب نمي‌شود كه آن مكان وطن گردد، ولي اگر از محل سكونت تا محل كار كه به مقدار مسافت شرعي با هم فاصله دارند، در هر ۱۰ روز حداقل يك مرتبه رفت‌وآمد نمايد، نماز وي در آنجا تمام و روزه‌اش صحيح است.