يكي از ديدني‌ترين اماكن اين ميدان، موزه ملك است؛ موزه‌اي كه به‌دليل وقفي بودن كاملا زمينه‌هاي اسلامي دارد و در آن به مناسبت‌هاي مختلف مذهبي، با توجه به وقف‌نامه موزه، برنامه‌هاي ديني متنوعي اجرا مي‌شود. ايراني بودن اين موزه هم از آن جهت بارز و قابل توجه است كه در آن مي‌توان آثار ارزشمندي از هنرمندان ايراني مشاهده كرد. به هر حال از بزرگ‌ترين مجموعه‌هاي وقفي شهر، «مؤسسه كتابخانه و موزه ملك» است. آستان قدس‌رضوي از دهه 70، آستين همت را بالا زد و اين مؤسسه را از خانه پدري مرحوم حاج‌حسين ملك، به محل كنوني‌اش در ميدان مشق منتقل كرد و آن را پر و بال داد. اين روز‌ها، مؤسسه موزه و كتابخانه ملك پاره‌اي از آستان قدس رضوي است كه در تهران قد مي‌كشد.
- آقاي وقف
با حاج‌حسين آقاملك بيشتر آشنا شويد
حاج‌حسين آقا ملك در ۱۰ خرداد ۱۲۵۰ خورشيدي در تهران زاده شد. خانواده‌اش اصالتا تبريزي و مجتهدزاده بودند. پدربزرگش، آقا مهدي، اما به كسوت روحانيان درنيامد و در جنگ‌هاي ايران و روس به قشون دولتي پيوست. او كه از دوستان ميرزاتقي‌خان اميرنظام (اميركبير آينده) بود پس از جنگ به بازرگاني روي آورد. اميرنظام، همزمان با درگذشت محمد شاه قاجار، پيشكار ناصرالدين‌ميرزاي وليعهد در آذربايجان بود. او توانست با گرفتن مبلغ ۱۰۰هزار تومان از آقامهدي به‌عنوان قرض، وليعهد را به تهران آورده، بر تخت سلطنت بنشاند.
آقامهدي نيز در اين زمان به تهران آمد و لقب ملك‌التجاري را از ناصرالدين شاه دريافت كرد. اين لقب پس از آقامهدي به فرزندش محمدكاظم رسيد. او همچون پدر به دنياي تجارت وارد شد و فعاليت‌هايش به اقتضاي زمانه، به وادي سياست نيز كشيده شد.
حسين به همراه 2 برادر و 3خواهر، در خانه چنين پدري پرورش يافتند. حسين همزمان با فراگيري علوم قديمه، دور از چشم پدر چندي به مدرسه فرانسوي آليانس رفت تا زبان فرانسه بياموزد. محمدكاظم ملك‌التجار، از راه تجارت و به‌ويژه زمين‌هاي گسترده‌اي كه در خراسان خريداري كرده بود، ثروتي انبوه براي فرزندان به ميراث گذاشت؛ اساس دارايي حاج حسين آقا ملك از اينها سرچشمه گرفت. او هنگامي كه در ۲۸ سالگي به دستياري پدر براي اداره املاك خراسان به آن ديار سفر كرد، به روايت خويش، در مسير همان سفر پس از تماشاي نسخه‌اي از ديوان ابن يمين فريومدي، شاعر سده ششم هجري در نيشابور و نيز آشنايي با پاره‌اي از نفايس حرم رضوي، به گردآوري نسخه‌هاي خطي و تشكيل كتابخانه علاقه‌مند شد. او حدودا از سال۱۲۸۷ خورشيدي، كتابخانه‌اش را در مشهد بنيان گذاشت و پس از وفات پدر با جابه‌جايي آن به خانه پدري در بازار بين‌الحرمين تهران، در اختيار اهل فضل و دانش قرار داد.
حاج حسين آقا ملك گنجينه ارزشمندش را به همراه خانه پدري و اثاثيه آن در ۶ آبان ۱۳۱۶ خورشيدي وقف آستان امام رضا(ع) كرد. اين مجموعه، شامل هزاران نسخه نفيس خطي و چاپ سنگي، آثاري چون فرش‌ها، مبلمان، تابلوهاي نقاشي، تمبر، سكه، آثار لاكي (روغني)، خوشنويسي و نگارگري است. حاج‌حسين آقاملك همچنين املاك و مستغلات فراواني را در تهران و خراسان براي امور خيريه و عام‌المنفعه وقف و اهدا كرد و بدين‌ترتيب در جايگاه بزرگ‌ترين واقف تاريخ معاصر ايران نشست.
اين واقف فرهيخته و دوستدار فرهنگ، در سوم مردادماه سال ۱۳۵۱ خورشيدي در ۱۰۱سالگي از جهان چشم فروبست و در حرم امام‌رضا(ع) به خاك سپرده شد.
- هم موزه ببينيد، هم كتابخانه برويد
كتابخانه ملك، از آن كتابخانه‌هاي غني كشور در زمينه نسخه‌هاي خطي است. ۱۹هزار عنوان نسخه خطي نادر و نفيس، آن را در كنار كتابخانه ملي و كتابخانه آستان قدس‌رضوي و كتابخانه مجلس و همچنين كتابخانه‌هاي مركزي دانشگاه تهران و مرحوم آيت‌الله مرعشي‌نجفي، به يكي از ۶ گنجينه بزرگ نسخ خطي ايران تبديل كرده است. امتياز كتابخانه ملي ملك در اين ميان، به ارزش هنري و محتوايي نسخه‌ها و كتاب‌هاست كه با حساسيت و تيزبيني حاج‌حسين‌آقا ملك برگزيده و گلچين شده. اين كتابخانه در كنار نسخه‌هاي خطي، هزاران جلد كتاب چاپي به زبان‌هاي فارسي، عربي، انگليسـي، فرانسـه، آلمانـي، روسـي و اسپانيايي، چاپ سنگي و نشرياتي در زمينه علوم، فرهنـگ و هنر ايرانـي و اسلامـي، هزاران برگ سند و بيش از صد‌ها عنـوان منابـع ديـداري و شنيـداري را در خود جاي داده است. بخشي از كتاب‌هاي چاپـي متعلق به پيش از سـال۱۳۲۰ خورشيـدي و در زمره نخستين كتاب‌هاي چاپي ايران هستند. كتابخانه ملي ملك ۳ تالار مطالعه عمومي آقايان، مطالعه عمومي بانوان و محققان و نشريات دارد و امكاناتي مانند برخورداري از منابع مرجع، ديداري و شنيداري و شبكه جهاني اينترنت را در اختيـار پژوهشگـران قرار مي‌دهد.
- ديدار با خاندان معروف
نمايشگاه خاندان غفاري، از نمايشگاه‌هايي است كه در موزه ملك مي‌توان سراغ آن را گرفت. آثار به نمايش درآمده در اين نمايشگاه، با شجره‌نامه‌اي از خاندان غفاري كه روي ديوار نصب شده، آغاز مي‌شود و تعدادي از آثار هنري هنرمندان اين خاندان، به‌ويژه محمد غفاري (همان كمال‌الملك معروف) را به نمايش گذاشته. وجود ۳ تصوير چهره از خود كمال‌الملك و نيز ۲ تابلوي نيمه‌تمام به همراه آثاري برجسته از ابوتراب برادر وي، ازجمله ويژگي‌هاي اين نمايشگاه به‌شمار مي‌آيد.
- نمايشگاه دائمي كتابت
اهل هنر خوشنويسي هستيد؟ يك هنر كاملا ايراني كه زيبايي‌هاي خاص خود را هم دارد. مجموعه‌اي از آثار برجسته خوشنويسي از بزرگ‌ترين و نامدار‌ترين خوشنويسان ايران و اسلام به همراه آثار نگارگري، لاكي (روغني)، اسناد و نسخه‌هاي نفيس خطي در بخشي ديگر با نام نمايشگاه دائمي كتابت و نگارگري به نمايش درآمده است. در اين نمايشگاه از دريچه آثار بر‌ترين خوشنويسان تاريخ ايران، مي‌توان سير دگرگوني و تكامل خط‌هاي ايراني- اسلامي، از خط كوفي تا خط نستعليق و نيز از زاويـه نگاره‌هاي گوناگون، مكتب‌هاي نگارگـري در دوره‌هاي مختلف را به تماشا نشست. مجموعه هنر لاكي (دربرگيرنده قلمدان، جلد لاكي، قاب‌آيينه و سرچسب‌دان) بخش ديگري از موزه است كه در كنار نمايشگاه دائمي كتابت و نگارگري جاي گرفته. حدود ۸۰ قلمدان از دوره‌هاي صفوي و قاجار در گنجينه آثار موزه وجود دارد كه در كنار گزيده جلد‌ها و قاب‌آيينه‌ها، به خوبي تصويري از هنر لاكي در سده‌هاي گذشته تاريخ ايران را به نمايش مي‌گذارند.
- موزه سكه‌هاي روايتگر تاريخ
مجموعه سكه‌هاي موزه ملك، هزاران قطعه سكه و مدال تاريخي از دوران پيش از هخامنشي (از سده ششم پيش از ميلاد) تاكنون را دربرگرفته است. گزيده‌اي از اين سكه‌هاي تاريخي به تفكيك دوره‌هاي تاريخي در نمايشگاه دائمي سكه به نمايش درآمده است. از ويژگي‌هاي نمايشگاه دائمي سكه مي‌توان به‌وجود نخستين سكه‌هاي ضرب شده در دنياي باستان و نيز سكه‌هاي ولايتعهدي امام‌رضا(ع) اشاره كرد. وجود نقشه‌هاي تاريخي از پهنه جغرافيايي ايران در هر دوره تاريخـي و توضيحاتـي درباره سلسله حكومت‌هاي ايران از دوره هخامنـشي تا امروز در كنـار ويترين‌هـاي سكه‌هاي هر دوره تاريخـي، از جذابيت‌هاي نمايشگاه دائمي سكه است. يكي از راهنمايان موزه مي‌‌گويد: «اولين سكه‌هاي استاندارد جهان كه در ليدي، در آسياي صغير با مخلوطي از طلا و نقره ساخته شدند، در اين موزه وجود دارند. كورش هخامنشي با فتح آسياي صغير، اين سكه‌ها را به ايران آورد». با دقت بر نقش‌هاي حك شده روي سكه‌ها، مي‌توان تاريخ را مرور كرد. هخامنشيان، با راندن كشتي بر دريا، نقش اين اتفاق را روي سكه‌ها حك كردند. تحولات مذهبي مثل پذيرش رسمي دين زرتشت يا اسلام، روي سكه‌ها خود را نشان داده. سكه‌هاي تاريخي حرف‌هاي زيادي دارند.
- از نمايشگاه تك اثر تا مجموعه اهدايي
يكي ديگر از بخش‌هاي موزه، نمايشگاه تك اثر است كه در هر فصل سال، يك اثر از مجموعه آثار ناديده موجود در مخازن آثار موزه، همراه با تابلو‌ها، توضيحات و نماهنگ‌هاي جذاب، در آن عرضه مي‌شود. اين نمايشگاه با واكاوي آثار، منظرهاي گوناگوني از يك اثر هنري را پيش روي بازديدكنندگان قرار داده و امكان شناخت بهتر اثر را فراهم مي‌آورد. مجموعه آثار اهدايي زنده‌ياد بانو عزت‌ملك ملك، دختر بزرگ حاج‌حسين آقا ملك، واقف مجموعه، بخشي ديگر است كه گنجينه‌اي ارزشمند را در خود دارد. تابلوي ميدان مشق و قرآن كريم به خـط غبـار از جمله آثار ويژه اين تالار به شمار مي‌آيند.
- نمايشگاه دائمي حاج‌حسين‌آقا ملك
اگر دوست داريد با حاج‌حسين‌آقا ملك بيشتر آشنا شويد، حتما سري به نمايشگاه دائمي ايشان در موزه ملك بزنيد. شرح حال، آثار، دستنوشته‌ها، تصوير‌ها و ديگر وسايل شخصي حاج حسين آقا ملك به همراه تنديسي زيبا و هنرمندانـه از وي در نمايشگاهي دائمي عرضه شده است كه به‌گونه‌اي تفصيلي واقف را به بازديدكننده مي‌شناساند. نقشه بزرگ موقوفات ملك در خراسـان، بازطراحي اتاق شخصـي وي در خانـه پدري و سند عقدنـامه اميركبير با عزت‌الدوله (خواهر ناصرالديـن شاه قاجـار) ازجمله بخش‌ها و امتيازهاي نمايشگـاه به‌شمار مي‌آيد.
- مجازي در موزه ملك قدم بزنيد
خب، اگر فرصت رفتن به موزه ملك را نداريد و فعلا نمي‌توانيد در برنامه گردشگري‌تان، بازديد از اين موزه را قرار دهيد، يك پيشنهاد عالي پيش‌روي شماست؛ اين مؤسسـه اقـدام به راه‌اندازي پايگاه مجازي(پرتال)، كتابخانه ديجيتال و نمايشگاه مجازي كمال‌الملك كرده و نرم‌افزار (Application) موبايل كتابخانه و موزه ملي ملك، ويژه تبلت‌ها و گوشي‌هاي هوشمند را در دسترس قرار داده است. در اين نرم‌افزار، امكان جست‌وجو در نسخه‌هاي خطي و چاپ سنگي و سربي و نيز كتاب‌هاي چاپي كتابخانه ملي ملك در اختيار مخاطبان قرار دارد.
- جايي ويژه براي محققان
دنبال جاي دنجي براي تحقيق و پژوهش هستيد؟ خب، پيشنهاد ما اين است كه سري به موزه ملك بزنيد. تالار محققان كتابخانه و موزه ملي ملك با هدف فراهم‌آوردن امكان پژوهش در منابع منحصربه‌فرد اين مؤسسه و دسترسي به خدمات اينترنتي، منابع رقومـي(ديجيتـال) كتابخانـه و لوح فشرده چندرسانه‌اي در همه موضوع‌ها، راه‌اندازي شده است. وظيفه اصلي تالار محققـان، ارائه خدمات روزآمد مرجع مجازي و الكترونيك است. اين بخش، تسهيلاتي فراوان و گوناگون را در اختيار مخاطبان مي‌گذارد.
- كي، كجا، چگونه؟
براي رفتن به اين موزه بايد به محوطه تاريخي ميدان مشق در مركز شهر برويد؛ به خيابان امام خميني، سردر باغ ملي، خيابان ملل متحد. روي سر درش با كاشي‌هاي سفيد و آبي نوشته‌اند «مؤسسه كتابخانه و موزه ملي ملك». موقعيت مكاني كتابخانه و موزه ملي ملك در قلب فرهنگي- تاريخي پايتخت در كنار ساختمان‌هاي تاريخي وزارت امور خارجه و نيز همسايگي با مجموعه‌اي از موزه‌هاي شاخص تهران از يك سو و وجود كتابخانه و موزه در كنار يكديگر و نيز گسترش كمي و كيفي آن موقوفه ۷۷ ساله در 5 سال گذشته از سوي ديگر، فرصتي مناسب براي بهره‌گيري دوستداران و علاقه‌مندان فرهنگ، هنر و تاريخ ايران فراهم ساخته است. از نظر جغرافياي شهري، نزديكي به ايستگاه مركزي متروي تهران (امام‌خميني)، پايانه تاكسي ميدان امام‌خميني و ۲ پايانه اتوبوسراني، دسترسي گردشگران، بازديدكنندگان و پژوهشگران به اين موقوفه آستان‌قدس رضوي را آسان ساخته است. اين گنجينه، هر روز از 8:15 تا 16:45(پنجشنبه‌ها تا ساعت 15:45) باز است به جز جمعه‌ها و تعطيلات رسمي. البته 6ماه اول و دوم سال، ساعت كاري موزه نيم ساعتي جا به جا مي‌شود. با تهيه يك بليت كافي است تا از كل مجموعه و سالن‌ها ديدن كنيد. هزينه تهيه بليت تنها ۳۰۰تومان است. دانشجو‌ها، دانش‌آموزان مدارس و گروه‌هاي گردشگري مي‌توانند با هماهنگي قبلي، رايگان از اين موزه بازديد كنند.
- ميزبان 7 جشن مذهبي در شهر
طبق وقف‌نامه كتابخانه و موزه ملي ملك، اين مؤسسه موظف است در سال، ۷ مراسم مذهبي را جشن بگيرد؛ ميلاد هر يك از 5 تن، ميلاد امام رضا(ع) و مبعث رسول‌اكرم(ص). نزديك‌ترين اين مراسم در تقويم، ميلاد امام حسن‌مجتبي(ع) و ميلاد امام‌رضا(ع) است كه در تابستان پيش‌رو داريم. مؤسسه كتابخانه و موزه ملي ملك چند سال است كه مسابقه بر‌ترين راهنمايان موزه‌اي را برگزار مي‌كند. همه اينها باعث شده تا كاربري اين مؤسسه، فرا‌تر از يك موزه باشد.