به همين دليل، به حضور و خواندن نماز در اين مكان مقدس نسبت به ديگر مكان‌ها سفارش شده است. مسجد نيز همچون مكان‌هاي مقدس ديگر آداب و احكام مختص خود را دارد كه اطلاع از آنها براي هر مسلماني واجب است. در اين صفحه كوشيده‌ايم تا بخش‌هاي مهمي از احكام مرتبط با مسجد را به كمك كارشناس مهمانمان ذكر كنيم و بيشتر با آن آشنا شويم. براي آشنايي با جزئيات بيشتر احكام مربوط به مسجد، بايد به رساله مرجع‌تقليد خود مراجعه كنيد.
- مسجد كجاست؟
مسجد در لغت به‌معناي محل سجده است. به مواضعي از بدن كه در سجده هم روي زمين قرار مي‌گيرد مسجد گفته مي‌شود. در اصطلاح شرعي، مسجد به محلي گفته مي‌شود كه براي عبادت و خواندن نماز اختصاص پيدا مي‌كند. اگر مكاني وقف مسجد شد و در آنجا 2ركعت هم نماز خوانده شد حكم مسجد را خواهد يافت، حتي اگر در زمين آن هنوز ساختماني ساخته نشده باشد. اما اگر مكاني وقف مسجد شود، ولي در آنجا نماز خوانده نشود تنها وقفيت آن حاصل مي‌شود و نه مسجديت آن تا زماني كه نماز در آنجا خوانده شود.
- مسجد توليت‌بردار نيست
در سوره مباركه جن آمده كه مسجد متعلق به خداوند متعال است. مراجع و علما نيز از اين آيه استنباط كرده‌اند كه مسجد توليت‌بردار نيست و كسي نمي‌تواند در آنجا اعمال مديريت كند و مثلا بگويد در اين ساعت، اينجا مسجد باشد يا نباشد. البته مراجعي همچون مقام معظم رهبري فرموده‌اند كه اصل مسجديت اين خانه‌هاي خدا، توليت‌بردار نيست اما براي امور اجرايي مانند ساخت و ساز، خريد وسايل و رسيدگي به امور جاري آن اشكالي ندارد.
- طبقه بندي مساجد در اسلام
مساجد در اسلام از جايگاه يكساني برخوردار نيستند، هر چند همه‌شان حداقلي از فضيلت و احكام و احترام را دارند. مسجدالحرام در مكه مكرمه در ميان مساجد، بالاترين جايگاه را دارد و در روايت‌ها آمده هر كس نمازش را در مسجدالحرام بخواند هر ركعت آن معادل 100هزار ركعت نمازي است كه در جاي ديگري خوانده مي‌شود. سپس مسجدالنبي است كه خواندن هر ركعت نماز در آن معادل 10هزار ركعت نمازي است كه در جاي ديگري خوانده مي‌شود. اين ۲ مسجد در احكام شرعي نيز با ديگر مساجد متفاوت‌اند، مثلا افراد معذور مي‌توانند از مساجد ديگر عبور كنند اما همان شخص نمي‌تواند حتي به‌صورت عبوري از مسجدالحرام و مسجدالنبي رد شود. مسجد كوفه، مسجد قبا و مسجد سهله نيز جزو مساجدي هستند كه ثواب خواندن نماز در آنها با ديگر مساجد متفاوت و برتر است. گذشته از اين مساجد، مسجد جامع هر محل نيز نسبت به ديگر مساجد افضل است. نماز خواندن در مكان غيرمسجد به‌صورت فرادا تنها يك ثواب دارد، اما اگر حتي نماز فرادا در مسجد خوانده شود 24برابر ثواب بيشتري نسبت به هر مكان ديگري دارد.
- احكام مسجد
اصل احداث مسجد واجب نيست، اما سفارش بسياري براي انجام اين كار شده است. نماز خواندن در مسجد نيز جزو مستحبات آورده شده است. در احكام مسجد آمده كه نجس كردن مسجد به هر شيوه‌اي حرام است و اگر كسي عمدا اين كار را بكند فعل حرامي را مرتكب شده است. همچنين تطهير مسجد امري واجب است كه بايد فوري انجام شود، حتي اگر شخص در حال خواندن نماز است و متوجه شد كه بخشي از مسجد نجس شده، چنانچه وقت خواندن نماز باقي باشد بايد نمازش را بشكند و به تطهير مسجد بپردازد. توقف اشخاص معذور در مسجد جايز نيست اما اگر اشخاص معذور بخواهند از مسجد عبور كنند يا از شخصي امانتي را تحويل بگيرند و سريع آنجا را ترك كنند اشكال ندارد. البته حضور اشخاص معذور در بخش‌هايي كه حكم شرعي مسجد را ندارد اشكالي ندارد. حضور اشخاص معذور در مسجدالحرام و مسجدالنبي به هر شكل ممكن جايز نيست. همچنين بي‌احترامي و هتك‌حرمت مسجد به هر شكلي كه باشد حرام است.
- تخريب مسجد جايز نيست
زمين مسجد پس از آنكه حكم مسجد را پيدا كرد به هيچ وجه قابل فروش و يا تخريب نيست اما اگر بنا به ضرورت (مانند اجراي طرح‌هاي عمراني شهري) لازم شد كه اين امر صورت بگيرد سازمان مربوطه بايد پس از كسب اجازه از حاكم شرع، زمين معوضي را براي احداث مسجد درنظر بگيرد. همچنين اگر راه ديگري براي عدم‌تخريب مسجد و اجراي طرح عمراني و مواردي از اين قبيل وجود داشته باشد، مسئولان شهري جايز نيستند كه دست به تخريب مسجد بزنند. تخريب مسجد براي نوسازي، توسعه و يا تجديد بناي آن اشكالي ندارد. اموال مسجد نيز به هيچ وجه قابل فروش يا جابه‌جايي نيست و اگر بخشي از وسايل يك مسجد در همان مكان قابل استفاده نباشد، بايد به مسجد ديگري داده شود. در سوره مباركه توبه نيز به صراحت آمده كه مشركين حق عمران مساجد را ندارند. در آيه ديگري از همين سوره آمده كه تنها كساني كه به خداوند متعال و آخرت ايمان آورده‌اند مي‌توانند اين كار را انجام دهند.
- تفاوت مسجد، حسينيه و نمازخانه
حسينيه به لحاظ وقف بودن، تمام احكام وقف را همانند مسجد داراست اما احكام مسجد مثل حضور اشخاص معذور و يا وجوب تطهير فوري آن بر حسينيه وارد نيست. همچنين فضيلت‌هايي كه براي خواندن نماز در مسجد ذكر شده، در حسينيه وارد نشده است، مگر آنكه نماز به‌صورت جماعت خوانده شود. با اين حال، حفظ حرمت حسينيه‌ها نيز همچون مساجد واجب است و انجام هر عملي كه در عرف موجب وهن و يا توهين به حسينيه باشد شرعا جايز نيست. نمازخانه نيز داراي احكام مسجد نيست و براي همين تخريب و يا تغيير مكان و يا تغيير كاربري آن در صورت نياز اشكالي ندارد.
- برگزاري مراسم در مساجد
اجتماع مسلمانان در مساجد براي انجام امورشان با تأمين ۲ شرط اساسي اشكالي ندارد. نخستين شرط آن است كه اجتماع و برگزاري مراسم مزاحم وقت نماز و يا برنامه‌هاي اصلي مسجد نشود؛ مثلا كسي حق ندارد در ساعت 1تا 2بعدازظهر كه هنگام برگزاري نماز ظهر است، مجلس ترحيم برقرار كند يا حتي كلاس آموزشي بگذارد. شرط دوم هم اين است كه برگزاري مراسم با شئونات مسجد ناسازگار نباشد. برگزاري مراسم جشن و سرور با حفظ حرمت و رعايت شئونات اشكالي ندارد. برخي از علما و مجتهدين سفارش كرده‌اند كه در مراسم ميلاد ائمه در مساجد به جاي دست زدن بهتر است صلوات بر محمد و آل محمد فرستاده شود.
- درآمدزايي از مسجد
از آنجا كه خود مساجد وقف انتفاع هستند نمي‌توان از آنها براي منفعت‌زايي استفاده كرد ولي اگر موقوفه جزو رقبات(املاك تابع و ملحقات) مسجد باشد و در هنگام بناي مسجد جزو مسجد قرارداده نشود حكم وقف منفعتي را پيدا مي‌كند. بدين صورت، فعاليت مغازه‌هايي كه در كنار بخش اصلي مسجد براي درآمدزايي و تأمين هزينه‌هاي مساجد اختصاص مي‌يابد شرعا اشكالي ندارد.
- آداب مسجد
اول: آداب رفتن به مسجد: بهتر است پيش از حضور يافتن در مسجد وضو گرفته شود، حتي اگر شخص تنها براي شركت در مراسمي به مسجد مي‌رود و قصد خواندن نماز ندارد. سفارش شده كه مسلمانان براي رفتن به مسجد لباس پاكيزه به تن كنند و خودشان را با عطر، خوشبو سازند. همچنين سفارش شده كه هنگام رفتن به مسجد از يكديگر سبقت بگيريد. بهتر است حركت به سمت مسجد همراه با سستي و بي‌حالي نباشد.
دوم: آداب داخل مسجد: سفارش شده كه هنگام ورود به مسجد ابتدا پاي راست‌تان را داخل بگذاريد و با پاي چپ از مسجد خارج شويد. وقتي وارد مسجد شديد، اگر هنوز وقت نماز نشده مستحب است كه نماز تهيت بخوانيد. نماز تهيت همچون نماز صبح ۲ ركعت است كه با همان كيفيت خوانده مي‌شود و تنها نيت آن متفاوت است. خريد و فروش و كاسبي در داخل مسجد كراهت دارد. سفارش شده كه در مسجد جز هنگام خواندن اذان، صداي افراد بلند نباشد. صحبت كردن دنيايي در مسجد نيز به 2گونه است. برخي از حرف‌ها با هدف رفع مشكلات مسلمانان و گرفتاري‌هاي آنها زده مي‌شود كه حتي عبادت هم محسوب مي‌شود اما صحبت‌هايي كه نفعي براي كسي ندارد، يا بيهوده است و يا به‌صورت كامل به ماديات مي‌پردازد در مسجد كراهت دارد. همچنين خوابيدن در مسجد نيز كراهت دارد، مگر آنكه ضرورت ايجاب كند.
- بايد و نبايد در مسجد
استفتائات مقام معظم رهبري درباره احكام مسجد
- مسجد جامع چه تعريفي دارد؟
مسجد جامع مسجدي است كه در شهر براي اجتماع همه اهل شهر بنا شده است، بدون اينكه اختصاص به گروه و قشر خاصي داشته باشد.
- استفاده از بلندگوهاي مساجد كه صدا را در خارج از مسجد پخش مي‌كنند، تا چه وقت جايز است؟ پخش سرودهاي انقلابي يا قرآن كريم قبل از اذان چه حكمي دارد؟
پخش قرائت قرآن كريم براي چند دقيقه قبل از اذان در وقت‌هايي كه باعث اذيت و آزار همسايگان و اهل محل نشود، اشكال ندارد.
- در بعضي از مناطق به‌خصوص روستاها مجلس عروسي را در مساجد برگزار مي‌كنند؛ به اين صورت كه بخشي از مجلس را در خانه بر پا مي‌شود، ولي ناهار يا شام را در مسجد تناول مي‌كنند. آيا اين كار شرعا جايز است يا خير؟
غذا دادن به دعوت‌شدگان در مسجد في‌نفسه اشكال ندارد.
- آيا انجام تمرين‌هاي ورزشي در مسجد محل يا خوابيدن در آن جايز است؟ اين كارها در مسجدهاي ديگر چه حكمي دارد؟
مسجد جاي ورزش و تمرين ورزشي نيست و از كارهايي كه بأ‌شان و منزلت مسجد منافات دارد، بايد پرهيز شود. خوابيدن در مسجد هم مكروه است.
- آيا پخش موسيقي شاد از مسجد به مناسبت جشن ميلاد ائمه شرعا اشكال دارد؟
واضح است كه مسجد جايگاه شرعي خاصي دارد، لذا اگر پخش موسيقي در آن منافي با حرمت مسجد باشد، حرام است، حتي اگر موسيقي غيرمطرب باشد.
- آيا استفاده شخصي و اندك از آب مساجد كه مخصوص وضو گرفتن است، جايز است؟ مثل اينكه مغازه‌داران از آن براي نوشيدن استفاده كنند.
اگر وقف آب براي وضوگرفتن نمازگزاران معلوم نباشد و عرف رايج در محله مسجد، اين باشد كه همسايه‌ها و عبور‌كنندگان هم از آب آن استفاده كنند، اشكال ندارد. هرچند احتياط در اين مورد، مطلوب است.
- اگر مسجد نياز به تعمير داشته باشد، آيا اجازه گرفتن از حاكم شرع يا وكيل او واجب است؟
اگر تعمير، داوطلبانه و تبرعي (از مال شخصي افراد خير) باشد، نيازي به اجازه حاكم شرع نيست.
- مسجدي حدود ۲۰ سال پيش ساخته شده و به نام مبارك صاحب‌الزمان(عج) زينت يافته است، ولي معلوم نيست كه اين اسم در صيغه وقف مسجد ذكر شده باشد. تغيير اسم مسجد چه حكمي دارد؟
مجرد تغيير اسم مسجد مانعي ندارد.
- آيا شرعا ساخت موزه و يا كتابخانه در گوشه‌اي از صحن مسجد بدون دخل و تصرف در ساختمان آن جايز است؟
ايجاد موزه يا كتابخانه در گوشه صحن مسجد اگر مخالف كيفيت وقف تالار و شبستان و صحن مسجد باشد و يا موجب تغيير ساختمان مسجد شود، جايز نيست. بهتر اين است كه مكاني در كنار مسجد براي اين منظور تهيه شود.