به گزارش گروه اندیشه ایرنا، مساجد اولیه بناهایی ستون دار با تعداد زیادی پایه ستون مجزا و نسبتا کوچک بودند و در فضاهایی نامحدود ساخته می شدند که علاوه بر کاربرد عمومی آن بعنوان مکانی مقدس برای بجا آوردن نماز در معنایی سمبولیک بود که یادآورحضور پیامبر (ص) در مساجد است.
این بناها که برای استفاده ی تمام مؤمنان در هر شهری در نظر گرفته شده بود، نیاز به فضایی متناسب داشتند و گونه‌های مختلف این نوع مسجد تا امروزه نیز دیده می شود و می توان گفت که معماری اسلامی از مساجد آغاز شده است.
روبرت هیلن برند در کتاب معماری اسلامی خود مسجد را جلوه ی کلیه ی رمز و راز های معماری عرفانی اسلامی و قلب آن می داند و معتقد است از همان ابتدا نقش نمادین آن برای مسلمانان آشکار بود. معماری مسجد در اهدافش و روحانیتی که می‌آفریند از باطن وحی قرآنی الهام می گیرد و حتی ساختار مسجد به گونه ای شکل گرفته تا از طریق رمز و تمثیل با روشی خیره کننده اسماء و صفات الوهیت را جلوه گر سازد.
تیتوس بورکهارت، صاحبنظر سوئیسی تبار نیز در زمینه ی هنر و تمدن اسلامی و از اصحاب حکمت خالده، دروازه ی مسجد را دروازه ی بهشت و در رحمت الهی می داند و می گوید معماری مسجد از لحاظ نمادین مفهوم گذر از دنیا به عالمی دیگر (روحانی) است که فضای درون مسجد به گونه ای طراحی شده که هر گونه تراکم و انجماد و کشش را که مانع گسترش کلام در فضای نا محدود و یک دست شود خنثی کند. فضایی سرشار از توازن که روح در آن به جای تمرکز در قالب و شمایلی خاص همه جا هست و حضور دارد. در شهرهای اسلامی معماری بناهای دیگر متأثر از مسجد است حتی طراحی شهری و این امر به گونه ای بسیار دقیق از اصل وحدت و انسجام سرچشمه می گیرد.
فضای بزرگ مسجد همواره مفاهیمی از جنبه های سمبولیک یا کاربردی را در دل خود داشته است مانند منبر، محراب، مناره ها ، صحن حیات ، کاشی کاری ها و طراحی های روی بنا و از این قبیل حتی در برخی موارد کارکرد مسجد در ابتدای اسلام اموری را شامل می شده که به مرور زمان تغییر یافته یا ازبین رفته اند بعنوان مثال در اوایل اسلام خزانه ی جامعه ی مسلمانان در مسجد نگهداری می شد که نمونه ای از آن در دمشق باقی مانده و از لحاظ ظاهر به شکل یک هشت ضلعی بزرگ گنبدی شکل است.
از دیگر مفاهیم سمبولیک یا نمادین دیگری که در رابطه با فضاهای مسجد می توان به آن اشاره کرد محراب است که شامل بخشی طاقچه مانند بوده و علاوه بر آن که یادآور حضور پیامبر است نشانگر قبله هم هست. محراب که جزو قدیمی ترین بخش‌های طراحی مساجد است اغلب دارای چراغ هایی است که سمبل حضوری مقدس بوده و ضمن تأکید بر جهانی بودن پیام مسلمانان به عنوان مزین ترین بخش مساجد درآمده است.
مسجد قبه الصخره در اورشلیم به لحاظ اینکه قدیمی ترین اثر معماری اسلامی است از اهمیت ویژه ای برخوردار است. این مسجد به دستور عبدالملک ، خلیفه ی اموی، در سال 72 ه.ق ساخته شد. وی می خواست با ساخت این مسجد در اورشلیم عبادتگاهی ایجاد کند که هم سنگ زیارتگاه مکه باشد که نگهداری این محل مانند اماکن مقدس مکه و مدینه همیشه وظیفه ی دولت مرکزی بوده است. قبه الصخره که عموما به اشتباه با مسجدالاقصی یکی گرفته می شود نخستین بنای اسلامی است که دارای کتیبه های عربی با خط کوفی برگرفته از آیات قرآن کریم است و در یکی از عبارت های حک شده بر روی بنای مسجد خداوند به عنوان خالقی واحد توصیف شده که خانواده ای ندارد و در واقع از طریق این وصف حک شده بر روی بنا گویی معماران مسلمان بر آن بوده اند که اسلام را از دکترین تثلیث مسیحی جدا نشان دهند. در سال 831 ه ق (692 میلادی ) مأمون ، خلیفه ی عباسی ، تغییراتی در قبه الصخره انجام داد او نام عبدالملک را حذف کرد و نام خودش را به جای وی گذاشت اما تاریخ ساخت بنا را تغییر نداد.
به طور کلی با گذشت زمان و رویکردهای متفاوت سیاسی و فرهنگی دولت ها در دوره های مختلف سبک معماری مساجد نیز دستخوش تغییرات شده است. به عنوان مثال از دوره ی عباسی ، مناره به عنوان بارزترین ویژگی معماری مساجد مورد توجه قرار گرفت . جاناتان بلوم و شیلا بلر، زوج پژوهشگر هنرشناس، در این باره می نویسند : به نظر می رسد که این امر (اهمیت یافتن بنای مناره) بیانگر تحولی از جامعه ی مساوات طلبانه ی اوایل دوره ی اسلامی به جامعه ی دارای سلسله مراتب دوره ی عباسی است که خلفای اسلامی تحت تأثیر نظرات پادشاهی ایرانیان بودند. در دوران عباسی مسجد با تمام اهمیتی که برای خلفا داشت به عنوان مرکز ثابت افراد مذهبی قرار گرفت و از آنجا که کاخ های باشکوهتر مرکز قدرت سکولار شد خلیفه و دیگر دولتمردان از افرادی که تحت حکومت آنها بودند به نحو چشمگیری فاصله گرفتند.
گذشته از سلیقه و تفکر دولت های اسلامی که در ساخت مساجد اولیه ی اسلام بیشترین نفوذ را داشتند ، عوامل دیگری در تغییر ساختار طرح بنای مساجد مؤثر بودند از جمله بناهای مذهبی سایر ادیان. به عنوان مثال مساجدی که از معماری بناهای سایر مذاهب کلیساها بر طرح و نقش های کلی آن اثرگذار بود می توان به مسجد بزرگ قرطبه در اندلس (اسپانیای کنونی) که تحت تأثیر معماری کلیسا ساخته شد اشاره کرد البته باید در نظر داشت طرح کلی این مسجد شبیه به مسجد الاقصی که هفتاد سال پیش از آن ساخته شده بود ریخته شد.
مسجد بزرگ قرطبه به سفارش امیر عبدالرحمن اول ،خلیفه ی اموی، در سال 785 میلادی با فتح اندلس و برگزیدن قرطبه به عنوان پایتخت خلافت اسلامی ساخته شد.
آرزوی عبدالرحمن این بود که مسجدی در شأن قرطبه به عنوان شهری بین المللی بسازد و بقایای آثار رومی و ویزیگوتیک ها در ساخت آن به کار رود. کارکردهای اجتماعی مسجد قرطبه به عنوان محلی مناسب جهت تجمع مردم با اهدافی غیر از برگزاری نماز به اهمیت آن می افزود بدین معنا که مردم هم برای نماز و هم برای تصمیم گیری در مورد قوانین مذهبی و سکولار کل بخش های غربی دنیای اسلام در مسجد جمع می شدند و به بحث و مناظره می پرداختند. در سال 1523 م مسئولان کلیسای قرطبه سفارش ساخت کلیسای جامعی را دادند که درست در دل این مسجد قرار می گرفت.
کارگران وقتی در جریان اتفاقی که قرار بود بیافتند قرار گرفتند ابزارشان را زمین گذاشتند و حاضر به تخریب مسجد نشدند اما زمانی که چارلز پنجم به عنوان حَکَم مداخله کرد توافقی انجام شد و کلیسای جامع با تخریب 63 ستون از مسجد ساخته شد؛ گفته می شود بعدها که امپراطور چارلز از قرطبه دیدار کرد با دیدن کلیسای اضافه شده گفت: اگر متوجه شده بودم در اینجا چه چیزی وجود دارد هیچ گاه جرئت نمی کردم به ساختمان قدیمی دست بزنم . شما چیزی را خراب کرده اید که در جهان بی نظیر است و چیزی را به آن افزودید که در همه جا دیده می شود.
از دیگر مساجد مهم در جغرافیای تاریخ اسلام، اولین مسجدی است که پس از فتح هند توسط مسلمانان در دهلی بنا شد که به قوت الاسلام معروف است؛ با آنکه معماری هندوچین پیش از حضور مسلمانان در هند رواج داشت و با فیگورال های خدایان و الهه های چند دست و پا همراه بود اما به هیچ وجه مورد توجه مسلمانان قرار نگرفت زیرا اساسا تصویرگری در اسلام حرام شمرده می شد و برای مسلمانان امری مردود بود از همین رو تزئینات مسجد بزرگ دهلی با اشکال گیاهی یا هندسی روی ساختمان مسجد حک شد.
پلان استاندارد مساجد جامع ایران در زمان سلجوقیان توسط استادان معماری ایجاد شد که مسجد جامع اصفهان به بهترین وجه نمایاننده ی آن است. طی قرون پس از آن معماری مساجد ایران علاوه بر جنبه های فنی و هنری خاص ، به تزئینات رنگی کاشی توجه ویژه نشان داد که به عنوان چشمگیرترین بخش هنر اسلامی، مورد توجه است. پیشرفت ، تنوع در طرح ها و ساخت و کاربرد کاشی های سرامیک لعاب دار یکی از نتایج این رویکرد زیبایی شناسانه در معماری ایرانی - اسلامی هستند. آنچه مسجد شیخ لطف الله اصفهان را که به دستور شاه عباس صفوی بنا شد از نمونه های سلجوقی آن متمایز می کند سوای بسیاری از ظرافتهای تخصصی مهندسی معماری و هنر، همان تزئینات نفیس کاشی کاری که در اولین نگاه به نظر می آیند. معماری این بنا را محمدرضا پسر استاد حسین بر عهده داشته ولی نام مسجد برگرفته از نام شیخ لطف الله مصی العاملی، استاد و معلم برجسته ای است که به خواسته ی شاه عباس به اصفهان آمد و در آن مسجد سُکنی گزید .
در معماری قرن بیستم ساختار مساجد اسلامی به علت یکپارچگی سیاسی و اقتصادی بین المللی دیگر نمی تواند به طور جامع به شکل مجزا در نظر گرفته شود و یک نوع ساختمان خاص اسلامی باقی بماند و همین امر مورد انتقاد و اکراه طیف زیادی از صاحبنظران مسلمان است. در بسیاری از کشورهای تازه استقلال یافته مسلمان بافت فرهنگی اهمیت بسزایی به دلیل نزدیکی با ایدئولوژی کشورهای قدیمی تر دارد. در این معماری که مسجد ها به سبک ساختمان های جدید اداری و مجتمع های نیمه ی قرن بیستم ساخته می شوند اساسا به عنوان یک تالار نماز برای گرد آمدن مؤمنان در کنار همدیگر در نظر گرفته می شوند.
برخی نمونه های این مساجد عبارتند از : مسجد بزرگ نینو در مالی، مسجد دولتی جمهوری اندونزی در جاکارتا، مسجد شاه فیصل در اسلام آباد پاکستان . تأکید خاص برخی مسلمانان و اندیشمندان بر مضر دانستن مدرنیسم و قضاوت محکمی که به سود سنت گرایان اعلام می کنند ناشی از همین مسئله است . مساجد مدرن که در بسیاری از بخش های جهان اسلام توسط معماران مسلمان و غیر مسلمان ساخته شده همواره تفسیر و پیامی فراتر از هدف اصلی ساختمان به عنوان فضای نماز را به همراه داشته است . طرح معماری این مساجد به صورت یک پاندول بین سنّت و تأثیرات بیرونی به این طرف و آن طرف در نوسان است و شاید نیاز به یک هویت اسلامی مدرن در برخی جوامع زمینه ساز این پدیده بوده است ؛ نیازی که چگونگی دستیابی به آن به عنوان جدی ترین پرسش و دغدغه ی اغلب اندیشمندان مسلمان امروز جهان مطرح است.
- منابع :
هنر مقدس ( اصول و روش ها )، تیتوس بورکهارت، ترجمه ی جلال ستاری ، انتشارات سروش
معماری اسلامی، مجموعه مقالات ، ترجمه اکرم قلطاسی ، انتشارات سوره مهر
معماری اسلامی در اندلس، ماریا باروکاند، ترجمه ی فائزه دینی، نشر آثار هنری متن
هنر اسلامی ، ارنست کورنل ، ترجمه ی هوشنگ طاهری ، انتشارات توس