اين روزها هزاران ايراني وقتي فيلم «محمد رسول‌الله» را روي پرده سينما مي‌بينند، حسرت سفري را مي‌خورند كه حتي اگر پولش را داشته باشند بايد 20سال صبر كنند تا نوبت نام نويسي‌اش شروع شود. همزمان هزاران ايراني حالا در كوچه‌هاي مدينه هستند و آماده مي‌شوند كه به همين زودي‌ها «حاجي» شوند. اما ديدن حاجي‌ها و مخصوصا «حاجيه خانم»هايي كه چند دقيقه مانده به اذان مشغول چانه‌زدن با فروشنده‌هاي عرب هستند، صحنه عجيبي نيست. اين داستان تلخ و تكراري هر ساله حج برخي از ايراني‌هاست كه اگرچه ديگر مثل گذشته نيست اما هنوز آنقدر زياد هست كه بشود آن را يك «گرفتاري» توصيف كرد.
- چقدر سوغات مي‌خريم؟
براساس اعلام رسمي سازمان حج و زيارت و به استناد نظر سنجي‌اي كه چند سال قبل انجام شد 30درصد وقت مفيد زائران ايراني در سفر حج براي بازارگردي و خريد سوغات تلف مي‌شود. امسال قرار است 64هزار ايراني به سفر حج مشرف شوند. اگرچه چند سالي است كه با پايين آمدن ارزش پول ايران در برابر ساير پول‌ها ازجمله ريال عربستان خريد سوغاتي دست‌كم از نظر اقتصادي چندان به صرفه نيست اما تقاضا براي خريد سوغاتي و بازارگردي آنقدر زياد هست كه گاهي مديران كاروان‌ها در برنامه سفرشان به‌طور رسمي چند برنامه حضور در بازار مي‌گنجانند. امسال هر زائر حج 300دلار سهميه ارز مسافرتي دارد و كيست كه نداند تعداد زيادي از مسافران به‌طور آزاد هم براي اين سفردلار تهيه مي‌كنند. حتي اگر مجموع هزينه‌اي كه امسال ايراني‌ها خرج سوغات خواهند كرد را در كمترين حالت 500دلار درنظر بگيريم، 32ميليون دلار فقط بابت خريد سوغات از ايران پول خارج خواهد شد. 32ميليون دلاريعني رقمي بالاتر از 100ميليارد تومان. محاسبه مشابهي براي زماني كه سفر حج عمره برقرار بود هم به عددي نزديك به 1200ميليارد تومان مي‌رسيد. حساب و كتاب اينكه با اين پول‌ها چه مي‌شود كرد با خودتان...
- چشم و هم چشمي
نماينده ولي فقيه در سازمان حج و زيارت چندي پيش تأييد كرده بود كه گروهي از زائران براساس چشم و هم چشمي و گروهي هم به بهانه جهيزيه و لوازم خانه خريد مي‌كنند. حجت‌الاسلام سيدعلي قاضي عسگر گفته بود:«بخشي از زائران هم مي‌گويند به ما سفارش شده است، به همين دليل متأسفانه در سال‌هاي اخير مكه ومدينه بازار داغ كشورهايي شده است كه حتي به خدا هم اعتقاد ندارند.»
منظور وي از «كشورهايي كه به خدا اعتقاد ندارند» احتمالا چين است كه حالا مثل خيلي از بازارهاي جهان، بازار عربستان را هم در اختيار گرفته است و البته كه اجناس چيني بنجل هستند. «اين بازارگردي‌ها چرا؛ خيلي بد است. يك عده‌اي عطش بازارگردي دارند؛ اينها ملت شما را، مردم شما را سبك مي‌كند؛ حيف است. مي‌روند يك جنس‌هايي را مي‌خرند، غالباً هم جنس‌هاي بي‌كيفيت از كشورهاي دوردستِ سودجو كه با همان كمپاني‌هاي داخل آن كشور ميزبان بندوبست دارند. براي حجاج جنس بدلي و بي‌كيفيت درست مي‌كنند مي‌آورند توي اين بازارها مي‌ريزند، شما هم مي‌رويد اين ارز خودتان را و عِرض خودتان را مي‌ريزيد براي اينكه اين كالاهاي بي‌كيفيت را خريداري كنيد.» اين يك نمونه از هشدارهاي رهبرمعظم انقلاب در اين رابطه است. تذكري كه تقريبا هر سال در آستانه آغاز موسم حج تكرار مي‌شود و امسال هم اينطور بيان شد كه:«مبادا حجاج محترم فرصت بي‌نظير تنفس در شهر معطّر پيامبر و حضور عبادي و شوق‌آور در مكه معظّمه و خانه خدا را با كار بسيار غلط گشت و‌گذار در بازار و خريد كالا از دست بدهند و حسرت استفاده نكردن كامل از فرصت بي‌نظير و نشاط آور حضور در مسجدالحرام و مسجدالنبي را براي همه عمر بر دل خود بگذارند.»
- كاهش بار زائران ايراني
رئيس سازمان حج و زيارت درگفت‌وگو با همشهري با اشاره به توصيه‌هاي هرساله رهبرمعظم انقلاب درباره سوغات حج، مي‌گويد: «شركت‌هاي سودجوي تركيه‌اي و چيني بي‌كيفيت‌ترين اجناس خود را به‌صورت ويژه در موسم حج تمتع در بازار عربستان عرضه مي‌كنند، آنها مي‌دانند زائران كشورهاي ديگر آمده‌اند و به جاي اينكه به حقوق ساير حجاج احترام بگذارند اين اجناس بنجل را خريداري مي‌كنند. ما براي انتقال آنها به داخل كشور هزينه نيز مي‌پردازيم. درحالي‌كه بهترين اجناس در داخل كشورمان وجود دارد.» در فرودگاه‌هاي جده و مدينه، كاركنان فرودگاه زائران ايراني را از روي حجم و تعداد زياد‌بارشان مي‌شناسند. «رفتن با يك چمدان و برگشتن با چند چمدان» آنقدر شيوه ثابت سفرهاي حجاج ايراني شده بود كه به گفته رئيس سازمان حج و زيارت پيش از سال92 هواپيماي باري براي انتقال سوغات ايراني‌ها به عربستان اعزام مي‌شد اما سعيد اوحدي از كاهش بار زئران ايراني در سال‌هاي اخير خبر مي‌دهد و به همشهري مي‌گويد: «ساك‌هاي متحد‌الشكلي به زائران داده‌ايم و مي‌توانيم ميزان خريد آنها را تا حدودي رصد كنيم.»
- چه بايد كرد؟
اما سوغاتي رسم قديمي و البته توصيه‌شده سفر است. سفر حج بي‌سوغات هم حتما چيزي كم خواهد داشت. پس چه بايد كرد؟چند سال قبل طرحي اجرا شد تا زائران سوغاتي‌هاي خود را از فروشگاه‌هايي كه در فرودگاه‌هاي داخلي راه‌اندازي شده بود تهيه كنند. ولي هرگز از اين فروشگاه‌ها استقبال نشد. رئيس سازمان حج و زيارت در اين‌باره به همشهري مي‌گويد: «فروشگاه‌ها در عمل خيلي موفق نبودند. يكي از دلايل اين بود كه بايد يك نظرسنجي از زائران انجام مي‌شد يا با سازمان حج هماهنگي مي‌كردند تا سبد سوغاتي مورد علاقه آنها عرضه مي‌شد، اين كار انجام نشد.» او البته از موفقيت بخش خصوصي در اين‌باره خبر مي‌دهد و مي‌گويد: «با هماهنگي بخش خصوصي و صنوف، فروشگاه‌هايي در فرودگاه‌هاي تبريز، اروميه، اردبيل و مشهد راه‌اندازي شده كه در تبريز و اروميه با استقبال خوبي مواجه شده است. اين تجربه به بقيه ايستگاه‌هاي پروازي نيز منتقل خواهد شد.» امسال و بعد از هشدار چندباره رهبر معظم انقلاب درباره هدر ندادن وقت ارزشمند زيارت و پول ملي در خريد از بازارهاي عربستان، كمپين «سوغاتي عربستاني نخريد» در فضاي مجازي شكل گرفته و عده زيادي به آن پيوسته‌اند. در برابر پيشنهاد‌هايي هم در اين كمپين مطرح شده است. اينكه حجاج ايراني پيش از سفر و در فرصتي مناسب اجناس ايراني را به قيمت خوب و البته با كيفيت‌تر از جنس‌هاي چيني بازار عربستان خريد كنند و بعد از سفر سوغاتي بدهند. به اين ترتيب نه فرصت زيارت را از دست مي‌دهند، نه پول‌شان را خرج بازاري مي‌كنند كه عده‌اي مي‌گويند تأمين‌كننده بمب‌هايي است كه بر سر كودكان يمني ريخته مي‌شود و از همه مهم‌تر اينكه از توليد ملي حمايت مي‌شود.
- به ما مربوط مي‌شود
گاهي رفتار حجاج به ما مربوط مي‌شود و اين ما هستيم كه آنها را در فشار تهيه سوغات مي‌گذاريم. وقتي در مراسم استقبال‌شان رقم پول زيادي را بابت گل مي‌دهيم و چندين بنر خوشامد چاپ مي‌كنيم، وقتي در مسابقه « قرباني بيشتر» شركت مي‌كنيم، وقتي براي زائر خانه خدا كادويي گران قيمت مي‌بريم، معناي اول رفتار ما شايد احترام به او باشد. اما معناي دوم و البته قوي ترش اين است كه او هم بايد جبران كند. براي همين مجبور است براي ما سوغاتي بي‌كيفيت و گراني بياورد كه نه خودش راضي است و نه ما. به اين ترتيب اين ما هستيم كه هم خودمان و هم حاجي را به زحمت مي‌اندازيم. اينكه هنگام بدرقه زائر از او بخواهيم سوغاتي ما 2ركعت نماز در كنار خانه خدا يا كمي آب زمزم باشد، سهم ما در قطع كردن اين چرخه باطل است.
اباذر اشتري؛ جامعه‌شناس