وقتی هانس لیپرشی هلندی با کنار هم گذاشتن چند عدسی می‌خواست اولین تلسکوپ دنیا را بسازد، به احتمال قریب به یقین، تصورش را هم نمی‌کرد که چند صد سال بعد تلسکوپ‌هایی به بزرگی ساختمان‌های چند طبقه در اوج بلندترین قلل دنیا برپا شوند.
البته با وجود ساخته شدن اولین تلسکوپ توسط این عینک‌ساز آمستردامی، افتخار اولین استفاده نجومی از یک تلسکوپ برای گالیله - دانشمند و منجم ایتالیایی - ثبت شده است. تلسکوپ او فقط می‌توانست اجسام را 3برابر بزرگ‌تر کند ولی با همین وسیله ساده بود که گالیله ثابت کرد که زمین مرکز دنیا نیست و خورشید و ستارگان به دور آن نمی‌چرخند. حرفهای گالیله جنجال بزرگ و معروفی به راه انداخت. تلسکوپ‌ها از اولین حضور علمی‌شان، خبرساز بودند.
چندین قرن قبل از گالیله، در این سوی دنیا، در روزگار طلایی علم در سرزمین‌های اسلامی، نجوم رونق زیادی داشت. دانشمندان زیادی در آن زمان با حمایت حکومت‌های وقت با بهترین وسایل موجود به شناسایی آسمان می‌پرداختند. اما در دوران جدید، نجوم هم مانند دیگر علوم، فروغ خودش را در این منطقه از دست داده. در ایران با وجود علاقه وسیعی که به این دانش وجود دارد، هنوز هیچ ابزار رصدی با قطر آینه بالای یک متر وجود ندارد.
ایده ایجاد یک رصدخانه ملی و مجهز، به زمان قبل از پیروزی انقلاب برمی‌گردد اما بروز انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی باعث شد این طرح در حد یک فکر باقی بماند. پس از پایان جنگ تحمیلی و در اوایل دهه70، این پروژه به عنوان یک طرح ملی در شورای پژوهش‌های علمی کشور به عنوان پروژه‌ای ملی تصویب شد اما باز هم قضیه هر بار به دلایلی به تعویق می‌افتاد. با وقوع پدیده خورشیدگرفتگی سال1378، بار دیگر توجه جامعه به سمت نجوم معطوف شد.
از آن زمان به تعداد منجمان آماتور به سرعت اضافه شد و منجمان حرفهای نیز خبرسازتر شدند. سرانجام همین موج ایجاد شده در جامعه باعث شد تا توجه‌ها به اصلی‌ترین نیاز این رشته یعنی رصدخانه بیشتر شود. بالاخره با تصویب سند رصدخانه ملی و تخصیص بودجه برای آن توسط هیات دولت در اسفند82، اجرای طرح با تشکیل کمیته راهبردی و فعالیت برای تعیین بهترین مکان جهت ساخت بنای تلسکوپ آغاز شد.
رقابت نزدیک
یکی از اصلی‌ترین نکات در احداث رصدخانه، مکان‌یابی آن است؛ یافتن محلی با بهترین شرایط از نظر آسمانی صاف و کم‌غبار در بیشتر طول سال و البته کمترین میزان آلودگی نوری. پیدا کردن چنین محلی در کشور گرم، خشک و البته پرجمعیتی مثل ایران کمی مشکل است. در ابتدا 31محل با توجه به شرایط ارتفاعی و آب‌وهوایی معین شدند.
پس از بررسی‌های زیاد، 4محل در جنوب خراسان، کرمان، کاشان و قم برای بررسی‌های ماقبل نهایی انتخاب شدند. نهایتا پس از بازدید گروهی از کارشناسان اروپایی در اواخر مرداد امسال، به‌زودی محل دقیق تاسیس رصدخانه در مرز استان‌های اصفهان، اراک و قم انتخاب خواهد شد.
آینه بزرگ
تلسکوپی که برای این کار در نظر گرفته شده است، یک تلسکوپ بازتابی با قطر آینه 2متر است. کلاس تلسکوپ‌های 2متری از لحاظ اقتصادی به‌صرفه‌ترین هستند؛ یعنی با کمترین هزینه، بیشترین بازده علمی از آنها حاصل می‌شود. با طراحی به موقع تلسکوپ رصدخانه ملی، ایران هم می‌تواند در طرح بین‌المللی شبکه تلسکوپ‌های 2متری که بیش از 30عدد هستند و قرار است از کشور مراکش تا چین ساخته شوند، قرار گیرد.
به‌زودی کار طراحی تلسکوپ رصدخانه شروع خواهد شد. ساخت رصدخانه ملی، در قالب یک پروژه ملی 5ساله تعریف شده است و مثل هر پروژه دیگری باید تامین مالی آن به موقع انجام شود تا طرح در زمان موردنظر به بهره‌برداری برسد. اعتبار مصوب اولیه برای ساخت رصدخانه ملی در حدود 15میلیارد تومان است که از این میزان 5میلیارد تومان قرار است صرف ساخت تلسکوپ شود.
چندی پیش اعتبار سال85 طرح، به مبلغ 720میلیون تومان تخصیص داده شد. این در حالی است که رقم مصوب برای امسال، کمتر از آن و معادل 420میلیون تومان است. قرار است باقی اعتبارات مورد نیاز از محل اعتبارات ریاست جمهوری پرداخت شود تا مشکلات بودجه‌ای این طرح فعلا حل شود و کار به سرنوشت بسیاری از طرح‌های ناتمام این سال‌ها دچار نشود.
برای توسعه علمی باید پول خرج کرد
اصولا اختصاص بودجه برای فعالیت‌های مربوط به دانش‌های بنیادی در تمام دنیا - حتی در کشورهای پیشرفته - مشکل و همراه با دردسرهای فراوان است؛ حتی مؤسسه عریض و طویل و باپرستیژی مثل ناسا هم با مشکل کمبود بودجه برای ادامه بعضی از فعالیت‌های خودش روبه‌رو است.
به این ترتیب در کشورهای درحال توسعه‌ای مثل ایران - که با انبوهی از مطالبات اقتصادی پایه از سوی جامعه مواجه است - عجیب نیست که کوچک‌ترین بهانه‌ای باعث حذف ردیف‌های بودجه‌ای چنین فعالیت‌هایی بشود. با این حال برای رسیدن به توسعه پایدار، چاره‌ای جز سرمایه‌گذاری هدفمند در تحقیقات مربوط به دانش‌های بنیادی نداریم و این وظیفه مستقیما به عهده دولت است.
در دنیا به جز تعداد محدودی از شرکت‌های چندملیتی با سابقه فعالیت چند ده ساله، هیچ شرکت یا نهادی در بخش خصوصی وجود ندارد که در این زمینه سرمایه‌گذاری کند. دلیل اصلی آن هم مشخص است؛ به نتیجه رسیدن سرمایه‌گذاری در دانش‌های بنیادی گاه به زمانی بیش از40 تا 50سال نیاز دارد. کمتر سرمایه‌گذاری در بخش خصوصی حاضر است برای بازگشت سرمایه خود و سوددهی آن، این‌قدر صبر کند.
هم اکنون در کشورهای عضو اتحادیه اروپا، نزدیک به 90درصد بودجه تحقیقات علمی پایه، توسط دولت‌های اتحادیه تامین می‌شود.
دانش نجوم هم جزئی از دانش‌های پایه محسوب می‌شود و اتفاقا این دانش یکی از رشته‌های علمی مورد توجه در دنیاست که ما ایرانی‌ها سابقه طولانی و درخشانی در آن داریم. به عنوان مثال بسیاری از اکتشافات دانشمندان ایرانی قرون گذشته در علم ریاضیات - خصوصا مثلثات - حاصل تلاش برای محاسبه مسیر حرکت سیارات و دیگر کاربردهای نجومی بودند. کامل‌ترین رصدخانه آن دوران هم توسط دانشمند ایرانی - خواجه نصیر طوسی - در شهر مراغه برپا شده بود.
اما امروزه ایران در بین کشورهای همجوار خود، کمترین میزان تجهیزات رصدی را در اختیار دارد و کشورهایی مانند ترکیه، ارمنستان، تاجیکستان و حتی عراق در این زمینه وضعیت بهتری دارند. این در حالی است که ده‌ها دانشجو در مقاطع فوق‌لیسانس و دکترا در رشته‌های نجوم و اخترفیزیک و دیگر رشته‌های مرتبط، در کنار هزاران منجم آماتور در حال فعالیت هستند.
بنابراین یک رصدخانه مجهز جزء ضروری‌ترین ابزار موردنیاز پژوهشگران نجوم است. برای همین از دولت جمهوری اسلامی انتظار می‌رود فارغ از گرایش‌ها و دسته‌بندی‌های سیاسی، تمام امکانات لازم را برای محقق شدن پروژه رصدخانه ملی فراهم کند. باید باور کنیم که اختصاص بودجه برای طرح‌های علمی پایه، یک لوکس‌بازی بی‌فایده نیست.
نشانی از شکوه گذشته
بنیانگذار رصدخانه مراغه - خواجه نصیرالدین طوسی - یکی از مشاهیر برجسته ایران است. دانش او زمینه‌های مختلفی - از جمله ریاضیات، فیزیک، اخترشناسی، فلسفه و الهیات - را شامل می‌شد. او با تاسیس رصدخانه مراغه و تبدیل آن به یک مرکز پژوهشی و آموزشی، پژوهش فردی را به نوعی پژوهش جمعی تبدیل کرد.
خواجه نصیر دانشمندان کشورها و ادیان مختلف را در مراغه جمع کرد. رصدخانه مراغه در نوع خود کامل‌ترین بنا در زمینه نجوم است که پیش از اختراع تلسکوپ در جهان ساخته شده است. مجموعه ساختمان‌ها و واحدهای علمی رصدخانه را روی کوهی در شمال غربی مراغه ساخته بودند.
این رصدخانه برای 55سال فعال بود و سپس به دلایل نامعلومی ویران شد. برج مرکزی رصدخانه، قسمت اصلی بنای علمی این مجموعه است. این برج به ارتفاع 50متر از سطح زمین و به قطر 8/23متر، از یک راهروی سکودار در وسط و اتاق‌هایی در 2طرف تشکیل شده بود. رصدکنندگان بر روی سکوها قرار می‌گرفتند و خورشید و ماه و ستارگان را رصد می‌کردند. کتابخانه هم یکی از واحدهای مهم مجموعه علمی رصدخانه مراغه بود. متون تاریخی، تعداد کتاب‌های این کتابخانه را تا 400هزار جلد ذکر کرده‌اند که حکایت از عظمت این مرکز کم‌نظیر و اسناد و مدارک علمی گردآوری شده درآن دارد.
در این رصدخانه، پژوهش‌های زیادی در زمینه نجوم انجام شد که از جمله می‌شود به زیج یا تقویم نجومی ایلخانی اشاره کرد. خواجه نصیرالدین طوسی این زیج را از روی رصدهای انجام شده در رصدخانه مراغه تدوین کرد. زیج ایلخانی قرن‌ها از اعتبار خاصی در بسیاری از سرزمین‌های آن زمان برخوردار بود. این تقویم در سال۱۳۵۶ میلادی - یعنی ۳۰۰سال پس از مرگ خواجه نصیرالدین طوسی - ترجمه و در اروپا منتشر شد. قدیمی‌ترین نسخه این زیج در کتابخانه ملی پاریس نگهداری می‌شود.