به‌عبارت ديگر اينكه فرد از نام‌خانوادگي‌اش راضي نيست و آن را دوست ندارد، نمي‌تواند به تغيير نام خانوادگي او كمكي بكند. در قانون اساسي آمده كه هر ايراني بايد نام و شهرت داشته باشد. شهرت يا نام‌خانوادگي يك عنوان موروثي است كه كسي نقش چنداني در انتخابش ندارد. به همين‌دليل سالانه افراد زيادي براي تغيير شهرت‌هايشان به سازمان ثبت‌احوال درخواست مي‌دهند.
اين سازمان هم در اين رابطه قواعدي وضع كرده و تنها درصورتي به اين درخواست‌ها رسيدگي مي‌كند كه دلايل موجه و قانوني براي تغيير شهرت وجود داشته باشد. طبيعي است كه بررسي اين درخواست‌ها با توجه به حساسيتي كه هست، چندان با سرعت انجام نشود و فرايند تغيير نام‌خانوادگي، مقداري زمان ببرد. اگر چندان از نام خانوادگي‌تان دل‌خوشي نداريد و حاضريد رفت‌وآمد‌ها و زمان‌هاي لازم را براي اين فرايند تحمل كنيد، اين متن انجام مراحل كار را به شما خواهد آموخت. فقط پيش از هر اقدامي به ياد داشته باشيد كه طبق قانون ديگر نمي‌توانيد به نام‌خانوادگي قبلي خودتان برگرديد. پس مراقب باشيد كه يك‌وقت دلتان برايش تنگ نشود كه اين راه، بازگشتي ندارد.
- تا ۱۸ سالگي بايد صبوري كنيد
اولين شرط براي درخواست تغيير نام‌خانوادگي اين است كه فرد به سن بلوغ رسيده باشد. نام‌خانوادگي افراد كمتر از ۱۸ سال فقط درصورتي تغيير مي‌كند كه پدر يا قيم‌شان درخواست بدهد. به‌عبارتي از زمان تولد تا ورود به ۱۸ سالگي، به انتخاب خود هيچ تغييري نمي‌شود در اطلاعات شناسنامه‌اي داد. اگر پدر خانواده تصميم بگيرد نام‌خانوادگي‌اش را عوض كند، براي فرزندان كمتر از ۱۸ سالش هم يك شناسنامه جديد با نام‌خانوادگي تازه صادر مي‌شود.
اما فرزندان بالغ كه به‌اصطلاح كبير خوانده مي‌شوند، خودشان بايد نظر بدهند كه آيا دوست دارند شهرتشان عوض بشود يا خير. اگر موافق بودند، بايد يك درخواست كتبي بدهند و مراحل تغيير نام‌خانوادگي را از ابتدا طي كنند، البته با توجه به اينكه نام‌خانوادگي پدر تغيير كرده، كارشان بدون رعايت حق‌تقدم و با سرعت بيشتري انجام مي‌شود. حتي اگر پدري كه نام‌خانوادگي‌اش را تغيير داده، از دنيا برود، فرزندان مي‌توانند بدون رعايت حق‌تقدم، شهرتشان را به شهرت پدر تغيير دهند.
- شهرت قبلي چه مشكلي داشته؟
تغيير نام‌خانوادگي با اين توجيه كه دوستش نداريم، ساده نيست و شايد هم ناممكن باشد. زماني‌كه درخواست تغيير شهرت به سازمان ثبت‌احوال ارسال مي‌شود، آنجا گروهي از كارشناس‌ها با نام شوراي حل اختلاف، به بررسي درخواست مي‌پردازند و اگر منطقي نباشد و دليل موجهي برايش ديده نشود، از دستور خارجش مي‌كنند.
سازمان ثبت‌احوال در قواعدش تأكيد كرده كه فقط شهرت‌هاي نامتعارف و بدمعنا را تغيير مي‌دهد؛ مثلا نامهاي خانوادگي بيشتر از 2سيلاب مثل «شيرازي‌نژاد اصفهاني»، نامتعارف خوانده شده است، شهرت‌هايي كه با فرهنگ و ارزش‌هاي اسلامي مغايرت داشته باشد هم به سادگي تغيير مي‌كنند.
در كل اگر واژه ناپسندي در نام‌خانوادگي وجود داشته باشد، كار براي تغييرش آسان است؛ مثلا «گداصفت» شهرتي است كه دليل قانع‌كننده‌اي براي تغييرش وجود دارد. بعضي از شهرت‌ها كه القاب علمي يا لشكري داشته باشند، براي تغيير در سازمان ثبت‌احوال توجيه دارند؛ مثلا سرهنگ حسيني يا دكتر حسيني را مي‌شود نامتعارف دانست.
- كجا شهرت‌ها را عوض مي‌كند؟
تغيير نام‌خانوادگي فقط درصورتي انجام مي‌شود كه به تصويب سازمان ثبت‌احوال رسيده باشد. بنابراين نخستين گام براي تغيير شهرت اين است كه به دفاتر ثبت‌احوال يا پيشخوان دولت الكترونيك مراجعه شود. قبلا مرسوم بود كه هر كس بايد به ادارات ثبت‌احوال شهري مراجعه مي‌كرد كه محل صدور شناسنامه‌اش بوده، اما حالا چنين الزامي وجود ندارد و تمام دفاتر ثبت‌احوال درخواست‌ها را تحويل مي‌گيرند.
معمولا تغيير نام خانوادگي بيشتر از يك هفته زمان نمي‌خواهد. بايد منتظر باشيد تا همان شعبه‌اي كه مراجعه كرده‌ايد، تاريخ مراجعه بعدي براي دريافت نتيجه درخواست را به شما اعلام كند. در زمان مراجعه، بايد اصل شناسنامه و 3قطعه عكس به همراهتان باشد. هزينه تغيير نام‌خانوادگي حدود ۶۰ هزار تومان است. براي تعويض شناسنامه هم حدود ۱۲هزار تومان بايد پرداخت كنيد. اين مبالغ به‌حساب سازمان ثبت‌احوال نزد بانك ملي واريز مي‌شود و البته پيش از آن، دفتر ثبت‌احوال به شما اعلام كرده است كه درخواست‌تان پذيرفته شده يا خير.
- زمان انتخاب شهرت جديد است
دفترهاي ثبت‌احوال، فرم‌هايي را در زمان مراجعه به متقاضي مي‌دهند كه در آن اطلاعات شخصي و دليل درخواست تغيير شهرت پرسيده مي‌شود. در پايين فرم ۱۰ جاي خالي وجود دارد كه متقاضي مي‌تواند شهرت‌هاي موردنظرش را به‌ترتيب اولويت در آنها بنويسد.
به اين ترتيب مشخص است كه نمي‌توان هر شهرتي را براي خود انتخاب كرد. در قواعد سازمان ثبت‌احوال آمده كه نام‌خانوادگي جديد، نبايد روي كس ديگري باشد و اگر اينطور است، فقط با اخذ مجوز از او مي‌شود آن را انتخاب كرد. اما براي انتخاب بعضي از نامهاي خانوادگي مرسوم مثل «حسيني» محدوديت‌ها اندكي كمتر است. اگر قصد حذف پسوند از نام‌خانوادگي وجود داشته باشد، كار آسان مي‌شود؛ مثلا «حسيني علي‌آبادي» نسبتاً راحت مي‌تواند به «حسيني» تبديل شود. به هرحال در آن فرم سؤال مي‌شود كه چه نام‌هايي را به‌عنوان نام‌خانوادگي جديد خود مي‌پسنديد. اگر تغيير نام‌خانوادگي توجيه داشت، نامهاي جديد مورد بررسي قرار مي‌گيرد.
- يك نكته مهم در تغيير نام‌خانوادگي
طبق قانون هر نفر فقط يك‌بار مي‌تواند شهرتش را تغيير بدهد. بازگشت به نام خانوادگي قبلي نيز ممكن نيست. بنابراين براي انتخاب نام خانوادگي جديد بايد دقت زيادي صرف شود. بازگشت به نام خانوادگي قبلي فقط در يك صورت ممكن است؛ بعضي از خانم‌ها بعد از ازدواج، تمايل دارند شهرتشان با شهرت همسر يكي باشد. آنها با اجازه‌نامه‌اي كه در دفاتر ثبت اسناد تنظيم شده، به دفتر ثبت‌احوال مراجعه مي‌كنند و مدارك ازدواج و اجازه‌نامه را ارائه مي‌دهند و شهرتشان به سادگي تغيير مي‌كند.
اگر همسر فوت شود و يا متاركه اتفاق بيفتد، آن خانم مي‌تواند نام خانوادگي قبلي را به شناسنامه‌اش بازگرداند. البته شناسنامه‌هاي جديدي كه صادر مي‌شود، همگي مهر المثني را روي پيشاني دارند. به‌عبارت ديگر شناسنامه فقط يك‌بار، يعني همان بار اول بدون مهر المثني صادر مي‌شود.
- ياري گرفتن از دادگاه براي تغيير
مسئوليت ثبت و صدور اطلاعات فردي و هويتي تمام ايراني‌ها، به‌عهده سازمان ثبت‌احوال است و موضوع تغيير نام‌خانوادگي هم اول و آخر به اين سازمان مربوط مي‌شود. قواعدي هم كه براي تغيير نام‌خانوادگي وجود دارد، قواعد روشني است. اين سازمان اعلام كرده كه تغيير شهرت را درصورتي انجام مي‌دهد كه تغييرش بهتر از حفظش باشد و اصولا سليقه افراد، چندان ملاك‌عمل نيست. با اين‌حال اگر فردي به دفتر ثبت‌احوال مراجعه كرد و تقاضايش براي تغيير نام‌خانوادگي مورد قبول قرار نگرفت و همچنان تصور كرد كه درخواستش منطقي است، مي‌تواند به دادگاه شهري كه محل صدور شناسنامه‌اش بوده مراجعه كند. دادگاه دلايل را بررسي مي‌كند و اگر مورد قبول باشد، حكمي براي تغيير نام‌خانوادگي صادر مي‌كند و سازمان ثبت‌احوال را ملزم مي‌سازد كه اين تغيير را انجام دهد.