در اين اي‌ميل‌ها لباس‌هایي متناسب با سليقه‌ي پسرها و دختر‌های نوجوان معرفي مي‌شود. تا چند دهه قبل، از چنین تبلیغ‌هايي خبري نبود، اما اين سال‌ها در دسته‌هاي عزاداري، این تی‌شرت‌ها و شال‌ها را بر تن بسياري از نوجوان‌ها می‌بینیم.
حجت‌الاسلام والمسلمين دكتر محمدرضا زائری، پژوهشگر و مدیر فرهنگی شناخته‌شده و روحاني با‌تجربه‌اي است که بيش از 20 سال تجربه‌ي كار فرهنگي براي نوجوانان و ارتباط با جوانان دارد و سال‌ها نيز به تحقیق درباره‌ي آیین‌های مذهبی پرداخته است. در آستانه‌ي روز عاشورا، كافه‌دوچرخه ميزبان اين روحاني باتجربه مي‌شود تا با او درباره‌ي آيين‌هاي ديني و سنت‌هاي عزاداري محرم و تغيير وتحولات اين آداب و رسوم به‌ويژه در ميان نسل جوان به گفت‌وگو بنشيند.
- حتماً سال‌هاي نوجوانی به هیئت می‌رفتید.
بله، یادم است سال 63 یا 64 بود که به هیئت قمربنی‌هاشم می‌رفتم و نوحه‌خوان بودم. بیش‌تر بچه‌های هیئت هم جوان و نوجوان بودند. روز تاسوعا هم که دسته‌ي زنجیرزنی ما بیرون رفته بود، یک نفر از دسته عکسی گرفت. در آن عكس کتاب شعر آقای حبیب چایچیان دستم است.
- حضور نوجوان‌ها در هيئت‌هاي عزاداري محرم، چه تأثيري بر زندگي آن‌ها مي‌گذارد؟
کار‌کردن در هیئت‌ها از شیرین‌ترین تجربه‌های مشارکت و كار گروهي نوجوانان است. هر سال در نشریات از افراد مختلف درباره‌ي خاطرات محرم می‌‌پرسند و خیلی از آن‌ها تعریف می‌کنند که در نوجوانی چه‌طور هیئت‌های نوجوانانه در مدرسه و محله راه می‌انداختند.
اين هیئت‌ها از اولین هسته‌های زندگی جمعی ما هستند که گاهی به نهاد‌های دیگر هم تبدیل می‌شوند و از میان آن‌ها صندوق‌های قرض‌الحسنه به وجود می‌آیند.
- عزاداري عاشورا از سنتی‌ترین و قدیمی‌ترین رسم‌های کشور ماست. منتها از دوره‌ي نوجوانی شما و حضورتان در هیئتی که به آن اشاره كرديد تا الآن تغییراتی در پرداختن به مراسم دهه‌ي محرم دیده می‌شود. از قرار‌هایی که در هیئت‌ها برای غذادادن به فقرا می‌گذارند تا آن‌هایی که عکس پروفایلشان را در دهه‌ي محرم عوض می‌کنند و...
به‌طور کلی هر‌نسلی اقتضائات خودش را دارد. امام علی(ع) فرموده‌اند که اصرار نداشته باشید فرزندانتان در همه‌ي مسائل مانند شما باشند، زیرا آنان در روزگار دیگری زندگی می‌کنند. البته این تغییرات در مبادی جوهری رخ نمی‌دهد. مثلاً هر انسانی در هرزمانی به آب و غذا نیاز دارد، اما ظرفی که با آن آب می‌خورد عوض می‌شود.
یا این‌که مدل لباس‌پوشیدن تغییر می‌کند اما همه‌ي نسل‌ها بالأخره لباس می‌پوشند. به همین تناسب همه‌ي ويژگي‌هاي شكلي و ظاهري مناسک مذهبی مانند عاشورا در همه‌ي نسل‌ها حفظ نمی‌شود. این کار اصلاً عملی نیست.
از طرف دیگر هم نمی‌شود که کل مناسک را نادیده بگیریم. جوامعی بودند که مناسک کهن خودشان را کنار گذاشتند، اما مجبور شدند چیز دیگری را جایگزین آن کنند. چند دهه قبل درست بعد از آن‌که خلاء‌هایی در ابعاد معنوی زندگی مردم ایجاد شده بود، امواج «هیپی»گری در اروپا به راه افتاد.
- يعني درواقع اين آداب و رسوم و مناسك مي‌توانند به‌طور جدي، در زندگي بشر امروزي هم مؤثر باشند.
بله. مناسک آیینی، مخصوص مذهب و دین ما نیست. همه‌ي آیین‌ها مناسکی دارند که یکی از مهم‌ترین کارکرد آن‌ها انتقال میراث نسل قبلی به نسل بعدی، حفظ ارزش‌ها و ایجاد فضای معنوی بین شخص و مبدأ فرامادی است که به آن عقیده دارد.
- به‌نظرتان در همه‌ي آيين‌ها و زمان‌ها اين مناسك عقلاني و مفيدند؟
خب، اين قبيل مناسك، گاهی در بعضی آیین‌ها به سمت خرافات و رفتار‌های غیرعقلانی می‌روند و نسبتی با واقعیت زندگی روزمره ندارند. البته مناسک آیینی ما در متن زندگی هست و مثلاً به اطعام فقرا توجه دارد. رفتار‌های رایج در مناسک آیینی ما غیرعقلانی نیست، اما ممکن است به‌مرور دچار آفت‌هایی شود؛ برای همین نیاز به اصلاح و بازنگری و پالایش دارد.
- مي‌شود به مهم‌ترين آفت‌هايي اشاره كنيد كه مخصوصاً نوجوان‌ها ممكن است در اين مسير دچار آن شوند؟
بزرگ‌ترین آفت این است که مناسک، ما را به خود مشغول کند. نقل شده یکی از علمای معاصر به جوانان توصیه می‌کردند كه به‌خاطر امام حسین(ع) به مجلس عزاداری بروند نه به‌خاطر هیئت.
مراسم عاشورا باید مثل تابلو توی جاده ما را به سمت مقصد هدایت کند. وقتي روزه می‌‌گیريم و نماز می‌خوانیم یا به كارهاي مستحبی مثل زیارت رفتن می‌پر‌دازیم، باید در مسیر رشد و تعالی ما اثرگذار باشد.
البته اعتقادی را که در عمق جان مردم ريشه دارد، نمی‌شود در چهارچوب قرار داد یا آن را دستکاری کرد. دو سال قبل یک کشیش مسیحی در راهپیمایی اربعین شرکت کرده بود؛ وقتی از او سؤال کردند که چرا به راهپيمايي اربعین آمده است؟ گفته بود كه دین ما فرق می‌کند، اما امام حسین(ع) ما یکی است. من در کتابي كه درباره‌ي مسیحیان لبنان نوشته‌ام به اين نكته اشاره كرده‌ام که آن‌ها چه‌قدر به امام حسین(ع) علاقه دارند. در هند هم همین‌طور است و روز عاشورا را در آن‌جا تعطیل می‌کنند.
بعضاً در کشور خودمان هم می‌بینیم که ارامنه و کلیمیان در مراسم عاشورا مشارکت می‌کنند. به همین دلیل است که عاشورا در عمق اعتقادات مردم هست. در ابتدای انقلاب هم صحبت شده بود که در عزاداری‌ها تغییراتی داده شود، اما مرحوم امام (ره) گفتند که باید این کار را به مردم واگذار کنیم.
البته باید از این مناسک برای ارتقا و رشد فرهنگی و اجتماعی مردم استفاده کنیم. از این ظرفیت برای اهداف متعالی و ارزشمند استفاده كنيم.
- گاهي با رفتارهاي غيرقابل قبول در بعضي از هيئت‌ها روبه‌رو مي‌شويم كه علما هم ما را از اين رفتارها نهي مي‌كنند. چرا چنين رفتارهايي بروز مي‌كند؟
آفت و آسیب همیشه در جایی اتفاق می‌افتد که ارزشمند است. مثلاً قمه‌زنی همین‌طور به‌وجود آمد که یک نوع انحراف ناخواسته تلقی می‌شود. اگر کسی بخواهد کلاه‌برداری کند همیشه این کار را در لباس دکتر و مهندس و وکیل و پلیس انجام می‌دهد. هیچ‌وقت لباس شغل سطح پایین را نمی‌پوشد. این علما و مراجع تقلید هستند که از اصول دینی مراقبت می‌کنند.
- با اين حساب نسل جوان به چه نوآوري‌هايي در شكل و ظاهر عزاداري‌هاي محرم مي‌تواند بپردازد؟
نوجوان‌ها شیوه‌های جالب و جدیدی برای حضور در مجالس عاشورا به‌وجود آورده‌اند، مانند «بج»هایی که روی لباس و کوله‌پشتی نصب می‌کنند و همین‌طور بستن پیشانی‌بند در دسته‌های سینه‌زنی.
قدیمی‌ها هم رسم داشتند که در محرم آجیل نمی‌خوردند یا از مهمان با شیرینی‌هایی پذیرایی می‌کردند که مانند شیرینی‌های عید و مجالس شادی نبود. این‌ها همه تغییرات مهمی در میان نسل‌های مختلف است که نشان می‌دهد فرهنگ عاشورا در بین آن‌ها به سبک مناسب آن نسل جریان دارد.
به هم هديه بدهيد
با دیدن رفتار نوجوان‌هاي امروزي می‌شود حدس زد که 10 سال بعد وقتی آن‌ها به سن کار برسند و وارد جامعه شوند چه شکل و رفتاری خواهند داشت. البته این حدس‌ها همیشه هم درست در نمی‌آید، چون هیچ تضمینی نیست که فضای جامعه چه دگرگونی‌هایی خواهد داشت. حجت‌الاسلام زائری از سال‌ها قبل در مؤسسه‌ها و نشریات گوناگون با نوجوانان ارتباط برقرار كرده است. از فرصت گفت‌وگو استفاده مي‌کنیم و از او مي‌پرسیم که تصور می‌کند 10 سال بعد نوجوان‌های امروز چه وضعیتی خواهند داشت؟
«جهان هیچ‌وقت مانند زمان ما تحولات پر شتاب نداشته است. یک قرن قبل برای تغییر خاصی، سال‌ها وقت لازم بود، اما الآن در مدت کوتاهی تغییرات بزرگي رخ می‌دهد. به همین دلیل نمی‌شود گفت که 10 سال یا 20 سال بعد شکل و شمایل نوجوانان و جوانان چگونه خواهد بود. اما می‌شود بعضی ویژگی‌های زندگی آنان را حدس زد.
می‌دانیم که آگاهی فردی توسعه پیدا می‌کند، دسترسی به منابع اطلاعاتی بیش‌تر می‌شود و هم‌زمان تنهایی آدم‌ها هم بیش‌تر خواهد شد. زمانی می‌گفتند كه افسردگی بیماری قرن است، اما حالا تنهایی هم یک تهدید به‌شمار می‌آید. حضور بیش از حد در فضای مجازی و تمرکز بر فرد و دورشدن از خانواده باعث این تنهایی خواهد شد.
می‌شود امیدوار باشیم که حفظ و ادامه‌ي رفاقت‌های حقیقی با روش‌های ساده‌ای مثل به دیدن هم رفتن و به هم هدیه‌دادن مانع این تنهایی شود.»
راه دعوت به صلح و كمال و تعالي
اربعین پارسال که جمعیت زیادی برای زیارت حرم امام حسين‌ع به کربلا رفتند، گروه‌های جنگ‌طلب در عراق خیلی تلاش کردند كه این مراسم را به‌هم بزنند و با ايجاد ترس، کاری کنند که زائران کم‌تری به حرم امام حسین(ع) بروند. خبر‌هایی که از جنگ و کشتار گروه داعش می‌رسید، ممکن بود هرکسی را بترساند؛ ولی مراسم پیاده‌روی اربعین با شکوه فراوان برگزار شد. حجت‌الاسلام زائری در اين باره می‌گوید: «گسترش توجه به امام حسین(ع) مقدمه‌ي ظهور امام زمان(عج) است. زمانی که حضرت ظهور مي‌كنند و مردم امام زمان(عج) را می‌بينند، امام زمان(عج) خودشان را از نسل امام حسین(ع) معرفی می‌کنند. پس نتیجه می‌گیریم که مردم می‌دانند که امام حسین(ع) کیست.»
در اروپا کسانی هستند که از قیمه‌ي مجلس امام حسین(ع) با هدف درمان یافتن بهره می‌برند.
اتفاقاً اين یکی از فرصت‌های ارتباط با پيروان سایر ادیان و مذاهب است. در لبنان مسیحی‌ها، سنی‌ها، دروزی‌ها در مراسم شرکت می‌کنند. در افغانستان و ترکیه علمای اهل سنت هستند که در مراسم حضور پیدا می‌کنند و ذکر مصیبت می‌‌‌خوانند.
پیام عاشورا، پیامي جهانی است. امام حسین(ع) اصرار داشتند که کار به جنگ نکشد. همه‌ي سال‌ها و روزهاي عمر طولاني و زندگی امام حسین(ع) برای ما درس است و روز عاشورا، یک روز در این عمر است. باید بدانیم که حرکت امام حسین(ع) به تقاضای مردم بود، زیرا مردم از امام(ع) خواهش کردند. امام(ع) می‌دانستند که دشمن به حرم کعبه احترام نمی‌گذارد و به همین دلیل از حرم امن کعبه خارج شدند تا حرمت این مکان مقدس شکسته نشود.
وقتی هم که لشگريان دشمن راه کاروان امام حسین(ع) را بستند، اعلام کردند که می‌خواهند برگردند یا به مقصد دیگری بروند. در صحبت‌های شب عاشورا و سخنرانی‌های صبح عاشورا از دشمن خواستند که از جنگ دست بکشد.
زمانی که شمر می‌خواست سر مبارک امام حسین(ع) را جدا کند، او را نصیحت کردند که از این کار دست بکش و توبه کن تا من برای تو شفاعت کنم. این دعوت به ترک جنگ بعد از روز عاشورا هم ادامه پیدا کرد و حضرت زینب(س) و امام سجاد(ع) حتی کسانی را که به آن‌ها اهانت می‌کردند هم از خشونت باز می‌داشتند.
دشمنان بار‌ها مدفن امام حسین(ع) را تخریب کردند و روی آن آب انداختند تا اثر مزار امام کاملاً محو شود، اما شیعیان مدتی بعد باز هم آن را ساختند. به همین دلیل است که حماسه‌ي امام حسین(ع) هنوز هم جریان دارد. امروز هم که ما برای امام(ع) عزاداری می‌کنیم باید همان راه را ادامه دهیم که راه دعوت به صلح و هدایت و رشد و کمال و تعالی است.
پیام عاشورا برای امروز ما این است که امام سوم شیعیان در مقابل ظلم ایستاد و برای هدایت مردم از همه چیز گذشت. الآن هم که در اطراف ما ظلم و ستمی صورت می‌گیرد ما نمی‌توانیم بی‌اعتنا باشیم. وقتی در یمن یک مجلس عروسی را بمباران می‌کنند، وقتی یک بچه‌ي سه ساله‌ي مهاجر در ساحل دریا می‌میرد، وقتی در خيابان به‌سمت یک دختر فلسطینی تیراندازی می‌کنند یا وقتی یک بیمارستان در افغانستان با حمله‌ي هوایی منفجر می‌شود، ما نمی‌توانیم بی‌توجه باشیم. اگر بخواهیم به اسم امام حسین(ع) عزاداری کنیم باید بدانیم که امام حسین(ع) متعلق به تمام مردم است.
این رسالت جهانی و گسترده است و انحصار ندارد؛ حتی کسانی که به‌ظاهر فاصله دارند هم، مخاطبان پیام امام(ع) هستند. ما فقط دربان و خادم آستان هستیم.