تا چندی پیش همه فکر می‌کردند که برنامه‌های ماه رمضان باید بدون موسیقی انجام شود. با تعدیل شدن‌این تصور و استفاده از موسیقی در‌ایام رمضان، متاسفانه می‌بینیم که موسیقی ساده پسند با‌ترانه‌های عامه پسند، در‌این‌ایام استفاده می‌شود.
این در حالی است که موسیقی رمضان در‌ایران قدیم، جایگاهی متمایز از سایر انواع موسیقی داشته و حتی برای دعوت جوانان به سوی خدا بسیار موثر بوده است.
هوشنگ جاوید محقق موسیقی، پس از سالها تحقیق درباره موسیقی نواحی‌ایران، دو سال پیش کتابی با عنوان موسیقی رمضان نوشت و در‌این کتاب کاربردی آواز و نغمه‌های ماه رمضان را به شکل نت نوشت و همراه با یک سی دی صوتی در اختیار علاقه‌مندان قرار داد.
با انتشار‌این کتاب، موسیقی رمضان بار دیگر مطرح شد تا موسیقیدانان امروز نیز با این نوع موسیقی آشنا شده و تاثیرات آن را درک کنند.به مناسبت رسیدن ماه رمضان درباره موسیقی‌این ماه با جاوید گفت و گو کرده‌ایم:
- به نظر شما آیا می‌توان برای موسیقی رمضان تعریف مستقلی ارائه داد؟
-تا سالها پیش، برخی‌ترانه‌ها و‌آیین‌‌های مذهبی به صورت موسیقی مذهبی اجرا می‌شده و ادوات و سازهای موسیقی خاصی در ماه رمضان کاربرد داشته.حتی نغمه‌ها یی مخصوص‌این ماه با سازهای خاص اجرا می‌شده که در ماه‌های دیگر کاربرد نداشته است.
بنابراین موسیقی رمضان مفهوم مستقلی از موسیقی به معنای عام داشته که باعث شده من بتوانم با گردآوری ویژگی‌های‌این موسیقی، کتابی با عنوان موسیقی رمضان بنویسم.
- این موسیقی ویژه‌ایام ماه رمضان، چه ویژگی‌هایی داشته است؟
-ویژگی‌های موسیقی رمضان بسیار گسترده است و از خیلی جهات با موسیقی عامی‌که همه می‌شناسند، تفاوت دارد. به طور مثال ذکر، یکی از عناصر موسیقی رمضان است. ذکر تعاریف مختلفی دارد.
یکی از‌این تعاریف که در فرهنگ معین هم آمده، عبارت است از هستی مطلق که به روحانیت تعین یافته، البته ذکر معانی بسیاری دارد. از جمله بر شمردن، اندیشه کردن، نگاه کردن، پروا کردن، بخشش ونیکویی کردن، یاد و یادآوری، توبه عنابه، ورد، نماز و...
در‌ایران باستان هم، زرتشتیان، از واژه منترا استفاده می‌کردند که به معنای‌اندیشه بوده و ازمهمترین ذکرهای پیش از اسلام محسوب می‌شوند.
به هر حال ذکر در ماه رمضان، نوع و شکل اجرای متفاوت داشته که پرداختن به هر کدام از آنها بسیار گسترده است.به عنوان نمونه ذکر زبانی، قلبی و...داریم.اما در مجموع هدف از ذکر‌این بوده که نیروهای نهفته معنوی و نیکی و نیکویی را تقویت کند.
به همین دلیل نیاکان ما با نغمه‌های آهنگین و ادوات موسیقی ذکرهای مخصوص رمضان را برای جوانان اجرا می‌کردند تا آنها را به ذکر گفتن تشویق کنند. چون معتقد بودند موسیقی و آهنگین خواندن ذکرها باعث جذاب‌تر شدن آنها می‌شود.از طرفی مناقب خوانی هم در ماه رمضان بسیار رواج داشته که در رثای حضرت علی (ع) بوده است.یا در تولد امام حسن(ع) که در نیمه‌های رمضان است، آواز و ذکرهای خاص در کوچه‌ها اجرا می‌شده است.
- این ادوات و ذکرها در شهرهای مختلف‌ایران متفاوت از هم بوده است؟
-بله. اما هدف از ذکر خوانی در‌ایام رمضان در همه شهرها یکسان بوده است. به طور مثال در جنوب خراسان و همچنین در میان‌ترکمن‌ها؛آیین ذکر خوانی با دوتار اجرا می‌شده. اما ذکرخوانی در خانقاه با دف همراه بوده.
یا سازهایی مانند نقاره، دمام، طبل و دهل در دیگر‌ایام سال چندان به کار گرفته نمی‌شده و ویژه ماه رمضان بوده است.در مجموع ذکرخوانی در همه ادیان سفارش شده اما‌ایرانیان آن را به بهترین شکل به کار گرفته‌اندکه متاسفانه امروز‌این‌آیین کمرنگ شده و دربسیاری از شهرها از بین رفته است.
- ذکر خوانی نوعی دعای همراه با موسیقی در‌ایام رمضان بوده. به نظر شما چرا دیگر مردم‌این‌گونه دعا نمی‌کنند؟
-این را باید از مسئولان فرهنگی کشور پرسید که چرا به‌این دعا‌ها و ذکرهای زیبا بها نمی‌دهند؟ در حالی که پیش از‌این به همان‌اندازه که ذکرخوانی اهمیت داشته، ذاکران هم مورد احترام بوده‌اند.چون آنها هم کارشان را به بهترین شکل انجام می‌دادند.
برایشان مهم بود، جایی که ذکر می‌گویند از هر نظر پاک باشد و...کار ذاکران شبیه کار پیامبران و انبیاء بوده. چون می‌خواستند که مردم را به نیکی کردن و ستایش خدا دعوت کنند. اما متاسفانه امروز از 10- 12 نفر ذکرخوانی که در مناطق مختلف‌ایران، باقی مانده‌اند، یاد نمی‌شود و ما با از دست دادن آنها بخشی از گنجینه غنی موسیقی‌ایران را از دست می‌دهیم.
حتی در دیگر ماه‌های سال هم ذکرخوانی وجود داشته. به طور مثال می‌توان به‌آیین‌‌های درمانی اشاره کرد که مجموعه‌ای از آوازهای دعاگونه است. تنها در جنوب‌ایران حدود صد آواز به شکل ذکر وجود دارد.
یا در خراسان و آذربایجان غربی، کرمانشاه و لرستان، 400 ذکر برای درمان‌های مختلف وجود داشته که با دف و تنبور اجرا می‌شده. در خراسان هم 200 تا 300 ذکر با دوتار نواخته می‌شده که از یاد رفته‌اند. اما در مجموع‌این ذکرها و آیین‌‌ها در‌ایام رمضان بیشتر به کار گرفته می‌شده که در حال حاضر حتی در رمضان هم استفاده نمی‌شود.
- در ساعات افطار و سحر، چه‌آیینی اجرا می‌شده است؟
-درروز اول ماه رمضان، نقاره زن‌ها رویت هلال ماه را خبر می‌دادند و در سحر و افطار هم نقاره زن‌ها شعر شاعرانی که در وصف رمضان سروده شده بود را می‌خواندند.این اشعار را رمضانیه می‌گفتند که با آواز بلند اجرا می‌شده است.
حتی در دوره پهلوی اول که نقاره زدن ممنوع شد، مردم معتقد در بسطام، گرگان و شاهرود، با پیت‌های حلبی روسی که به آن کَلک می‌گفتند، آمدن سحر و افطار را خبر می‌دادند. الان در کاشمر هنوز یک نفر هست که با کلک، وقت سحر و افطار را به مردم خبر می‌دهد.
- به نظر شما چرا تصور همه‌این است که موسیقی در رمضان باید به شکل عزا باشد؟ به همین دلیل در حال حاضر اغلب ملودی‌هایی که در این ایام به کار گرفته می‌شود، غمگین است؟
-من هم از‌این تصور تعجب می‌کنم. چون نیاکان ما که از بسیاری جهات با ایمان‌تر از ما بوده‌اند هم برای آمدن رمضان با موسیقی شادی می‌کردند و برای رفتن آن آوازهای ویژه وداع می‌خواندند.
از ماه رمضان بهتر چه ماهی است؟ رمضان ماهی است که همه به مهمانی خدا می‌روند.آیا کسی دوست دارد که مهمانش غمگین باشد؟ خدا هم نمی‌خواهد بندگانش را در مهمانی رمضان غمگین ببیند. این موضوع برای قدیمی‌ها آن قدر مهم بوده که با آوازهای شاد و نواختن نقاره، به رمضان خوش آمد می‌گفتند و هفته آخر رمضان را با آوازهای ویژه وداع‌خوانی به پایان می‌بردند.
اما نمی‌دانم چرا در‌این دوره، یک سرود زیبای ویژه رمضان ساخته نشده؟ سرودی که در روزهای رمضان پخش شود و نشان دهد که‌این روز با روزهای دیگر تفاوت دارد. چون معنویت و شادی و خوشحالی ناشی از آن بیشتر از سایر روزهاست.
چرا مناجات‌های سرودگونه برای شبهای رمضان ساخته نشده در حالی که شبهای رمضان برخی مناطق‌ایران در قدیم با خواندن زندگی امامان یا حمله حیدری همراه با موسیقی سپری می‌شده است؟
آن زمان همان ارکستر بدوی سازهای کوبه‌ای، به خوبی مردم را به ستایش همراه با موسیقی دعوت می‌کرده اما امروز با وجود داشتن ارکستر‌های مختلف، هنوز یک‌ترانه و سرود خوب مناسب رمضان ساخته نشده است.
از طرفی مسئولان فرهنگی کشور می‌توانند با گردآوری رمضانیه‌ها و ارائه آنها به موسیقیدانان، آنها را به ساخت قطعاتی با شعرهای ویژه رمضان تشویق کنند. یا از افراد آشنا به موسیقی مذهبی که تعدادشان کم واغلبشان مسن هستند؛ بخواهند که اطلاعاتشان را در اختیار جوانان علاقه مند به موسیقی قرار دهند تا اگر روزی‌این افراد را از دست دادیم، اطلاعاتشان را داشته باشیم و بتوانیم از آنها برای معرفی موسیقی مذهبی و اعتلای آن استفاده کنیم.اما ظاهرا ساختن‌ترانه‌های عاشقانه عامه پسند، برای موسیقیدانان و مسئولان فرهنگی کشور آسان‌تر و مقرون به صرفه‌تر است!