از همين رو، همشهري گفت‌وگويي با دكتر شهاب عراقي‌نژاد، عضو هيأت علمي دانشگاه تهران و متخصص مديريت منابع آب، انجام داده است كه طي آن تلاش شده به اين ابهامات پاسخ داده شود. عراقي‌نژاد در اين گفت‌وگو ضمن معرفي ال‌نينو تأثير اين پديده بر ايران را شرح مي‌دهد. او مي‌گويد پديده ال‌نينو به هيچ عنوان باعث برطرف شدن كم آبي در كشور نمي‌شود.
- ال‌نينو چيست؟
جريان‌هاي جوي كره زمين ناشي از تغييرات فشار در مناطق مختلف آن است. برخي از اين جريان‌ها ناشي از الگوهاي عمومي است كه سطوح عمده‌اي از كره را تحت پوشش خود قرار مي‌دهند (مانند بادهاي غربي- شرقي در نيمكره‌شمالي زمين) و برخي از اين جريان‌ها، تنها روي مناطق خاصي اثرگذارند. يكي از موتورهاي محرك مهم در ايجاد و كنترل اين جريان‌ها، اقيانوس‌ها و پيكره‌هاي بزرگ آبي هستند. بديهي است كه اقيانوس آرام نيز به‌عنوان بزرگ‌ترين پيكره آبي دنيا، سهم بسزايي در اين زمينه دارد.
اين اقيانوس خاستگاه جريان‌هاي متعددي است كه بخش‌هايي از قاره آمريكا، قاره آسيا و اقيانوسيه را تحت‌تأثير قرار مي‌دهد. برخي از اين جريان‌ها، معروفيت محلي و برخي معروفيت و شمول جهاني دارند. يكي از آنها، جريان موسوم به چرخه جنوبي است. اين چرخه در بخش جنوبي اقيانوس آرام بين سواحل غربي قاره آمريكاي جنوبي و سواحل شرقي استراليا به‌صورت تغيير فشار و دماي سطح آب و به‌صورت الاكلنگي و تكرار‌شونده (با دوره‌هاي يك تا چند ساله) شكل مي‌گيرد. معروف‌ترين شاخص سنجش اين پديده شاخصي موسوم به «شاخص نوسانات جنوبي» است كه بر مبناي محاسبه اختلاف فشار در جزاير تاهيتي در جنوب اقيانوس آرام و شهر داروين استراليا محاسبه مي‌شود.
اين شاخص مشخص‌كننده 3 فاز از «نوسانات جنوبي» شامل فاز ال‌نينو، فاز لانينا و فاز خنثي است.شدت فازهاي ال‌نينو و لانينا، رابطه مستقيم با افزايش اختلاف فشارهادارد. وقوع فازهاي ال‌نينو و لانينا، همراه با ايجاد پديده‌هاي ترسالي، خشكسالي و تغييرات غيرعادي و فصلي دما در آمريكا، استراليا و حتي برخي از مناطق دورتر و غيرهمسايه با اقيانوس آرام است. ضمنا معمولا اثر‌گذاري 2 پديده ال‌نينو و لانينا عكس يكديگر است. مثلا اگر در يك منطقه ال‌نينو سبب ايجاد بارش‌هاي زياد مي‌شود، احتمالا در فاز لانينا در همان منطقه كم بارشي خواهيم داشت.
- به‌نظر جنابعالي چرا امسال ال‌نينو به يكي از مباحث پرسروصداي رسانه‌ها تبديل شد؟
براساس اطلاعات ثبت شده، در 65سال اخير22 پديده ال‌نينو، 21پديده لانينا و 22سال خنثي ثبت شده است. اين بدين معني نيست كه وقوع اين پديده‌ها يا اطلاعات موجود از ثبت آن فقط محدود به اين بازه زماني است بلكه بايد گفت اطلاعات متقني از آنها در اين بازه زماني وجود دارد. از بين اين پديده‌ها، در 2 سال، ال‌نينوي بسيار شديدي، شديدتر از هر ال‌نينوي ديگري، داشته‌ايم (سال‌هاي آبي 62-1361و 76-1375). معروف شدن پديده ال‌نينوي امسال به اين دليل است كه شدت آن، همانند اين دو سال استثنايي و حتي شديدتر از آن پيش‌بيني شده است. هر چند هنوز و با قطعيت درخصوص شدت اين پديده تصميم قطعي گرفته نشده است؛ يعني وقوع ال‌نينو محرز شده اما شدت آن و ميزان شباهتش با ال‌نينوهاي بسيار شديد قبلي هنوز قطعي نشده است.
- تأثير پديده‌هاي ال‌نينو و لانينا بر ايران چيست؟
همانگونه كه در ابتدا بيان شد، اين پديده‌ها بر بعضي از نقاط دنيا اثر گذارند و در برخي ديگر هيچ اثري ندارند. مهم‌ترين مناطق اثر پذير از اين پديده‌ها در دنيا عبارتند از آمريكا، استراليا، هند و جنوب شرقي آسيا. اثر اين پديده‌ها در مناطق مختلف يك كشور نيز مي‌تواند متفاوت باشد مانند اثرات متفاوت ال‌نينو بر غرب و شرق و شمال و جنوب كشور آمريكا.انتظار نداريم اثر اين دو پديده در ايران با قطعيتي كه در آمريكا و استراليا وجود دارد، تأييد شود، هر چند بررسي‌ها نشان‌دهنده الگوهاي مشابه و قابل تاملي از وقايع تكرار‌شونده در ايران در زمان فازهاي ال‌نينو و لانيناست. نتايج بررسي وقايع تاريخي اين پديده‌ها با بارش سالانه ايران نشان‌دهنده نكته‌هاي اساسي زير است:
- هنگام وقوع ال‌نينو در بسياري از ايستگاه‌هاي هواشناسي كشور، خشكسالي مشاهده نشده است؛ يعني بارش سالانه بسياري از ايستگاه‌ها حول و حوش بارش متوسط يا بيشتر از متوسط بارش بلندمدت آنها بوده است.
- هنگام وقوع لانينا در بسياري از ايستگاه‌هاي هواشناسي كشور، ترسالي مشاهده نشده است؛ يعني بارش سالانه بسياري از ايستگاه‌ها حول و حوش بارش متوسط يا كمتر از متوسط بارش بلندمدت آنها بوده است.
- در هر دو سال وقوع‌ال‌نينوي بسيار شديد، ايستگاه‌هاي زيادي از كشور بارش‌هايي بيش از متوسط خود داشته‌اند.
- نتايج فوق عمدتا در منطقه وسيعي از غرب ايران مشاهده شده است. مناطقي از ايران هستند كه به هيج وجه رفتاري مشابه با الگوي فوق ندارند. علاوه بر موارد فوق، نتايج يك مطالعه بين‌المللي تأكيد داشته است كه هنگام وقوع آخرين ال‌نينوي بسيار شديد، تعداد سيلاب‌هاي به وقوع پيوسته در ايران، تقريبا 2برابر تعداد آنها در يك سال خنثي بوده است.
- آيا توجه به ال‌نينو به‌عنوان شاخصي براي پيش‌بيني نوسانات اقليمي كشور كافي است؟
خير به هيچ وجه توجه به ال‌نينو به تنهايي كافي نيست. توجه به ساير شاخص‌هاي اقيانوسي و جوي براي درك بهتر از نوسانات بلندمدت اقليمي لازم است. در عين حال توجه به تغييرات شاخص نوسانات جنوبي (در هر دو فاز ال‌نينو و لانينا) حاوي مزاياي خوبي است ازجمله اينكه به‌صورت زودهنگام و قبل از شروع سال آبي قابل هشدار است.
- چه شاخص‌هاي ديگري را بايد پايش كنيم؟
شاخص‌هاي مرتبط با دما و فشار سطح آب ساير اقيانوس‌ها و پيكره‌هاي آبي اطراف كشور ازجمله مهم‌ترين پارامترهايي هستند كه پايش آنها مي‌تواندحاوي اطلاعات خوبي براي پيش‌بيني‌هاي بلندمدت منابع آب كشور باشد. شاخص‌هايي نظير «نوسانات اقيانوس اطلس شمالي»، «درجه حرارت درياي مديترانه»، «درجه حرارت خليج‌فارس»، «نوسانات مادن- جولين» و تعدادي ديگر، حاوي اطلاعات مفيدي براي پيش‌بيني نوسانات اقليمي است.
- ال‌نينو تأثيري در رفع خشكسالي ندارد
دكتر شهاب عراقي‌نژاد مي‌گويد: خشكسالي‌هاي اخير كشور ما شدتي داشته‌اند كه صرفا با وجود يك سال با بارش مناسب و حتي زياد هم نمي‌توان انتظار از بين رفتن پيامدهاي خشكسالي‌هاي قبل را داشت. فراموش نكنيم كه خشكسالي هم يك پديده تكرار‌شونده است كه اتفاقا بعد از 2 ال‌نينوي بسيار شديد قبلي مشاهده شده‌اند. ضمن اينكه اصولا صرفه‌جويي و افزايش بهره‌وري استفاده از آب در هر شرايطي؛ چه خشكسالي و چه غيراز آن؛ در هر صورت حاوي منافع مستقيم ملي خواهد بود.