كمبود ناوگان حمل‌ونقل عمومي، موتورخانه ساختمان‌ها و همچنين صنايع آلاينده از ديگر منابع مهم آلودگي هواي شهر به‌حساب مي‌آيند.
طي چند روز اخير كه پديده وارونگي هوا نيز باعث رقم خوردن ناسالم‌ترين روزهاي هواي تهران شد، صنايعي در نزديكي تهران و واقع در حريم غرب شهر، فعال بودند كه كمتر كسي سراغي از ميزان آلايندگي آنها گرفت.
در اين ميان و در شهر قدس، تعداد بسيار زيادي معادن شن و ماسه و كارگاه‌هاي توليد بتن و آسفالت وجود دارند كه رئيس انجمن شركت‌هاي بازيافت نخاله و توليد شن و ماسه استان تهران، آلايندگي بسيار بالاي آنها را مورد تأييد قرار مي‌دهد. به گفته امير رعيتي، در غرب استان تهران حدود 70معدن شن و ماسه و واحدهاي توليد آسفالت وجود دارد كه بهترين اراضي طبيعي را از بين برده‌اند. معادني كه رعيتي از آن صحبت كرد غول‌هاي شني هستند كه به‌نظر مي‌رسد طي سال‌هاي اخير بدون ضابطه و نظارت، تا حد ممكن گسترش يافته‌اند؛ معادني كه در فاصله 5تا 15كيلومتري تهران قرار گرفته‌اند.
با يك‌راه‌بلد مسير معادن شهر قدس را در غرب تهران پيش مي‌گيريم. از جاده كمربندي چيتگر به سمت انديشه كه حركت مي‌كنيم، بعد از بلوار كلهر، جاده دهكده بهار شمالي ما را به مقصد مي‌رساند. در اين مسير خاكي هرچه جلوتر مي‌رويم، به حجم نخاله‌هاي تخليه شده در 2سمت جاده افزوده مي‌شود. كاميون‌ها اغلب بدون پوشش در جاده حركت مي‌كنند و خاك پشت‌سرشان، شعاع ديدمان را گهگاه به كمتر از 100متر مي‌رساند. موقعيت‌ياب گوشي تلفن همراه را فعال مي‌كنيم. نقشه تلفن‌همراه، مسئله‌اي حيرت‌آور را نشان مي‌دهد. معادن آنقدر گسترده‌اند كه به‌راحتي نمي‌توان وسعت‌شان را به‌دست آورد. هرچه نقشه را بالا و پايين مي‌كنيم، فقط گودال‌ها و دپوهاي مخلوط شن و ماسه را مي‌بينيم.
جلوتر رفته و صحت آنچه نقشه گوگل نشانمان داده را با چشمان خود مشاهده مي‌كنيم. در ورودي برخي از معادن و كارگاه‌ها بسته است. در يك مسير انحرافي گل‌آلود، پا روي نخاله‌ها مي‌گذاريم. پشت نخاله‌ها، دنياي عميقي وجود دارد؛ گودالي كه عمقش را مي‌توان بيش از 60متر تخمين زد. در دور‌دست‌ها هم ديوارهاي خاكي تراشيده‌شده‌اي ديده مي‌شود كه مشخص است به‌دست انسان و ماشين‌آلات به اين حال و روز درآمده‌اند.
- گودال‌ها، رودخانه را بلعيده‌اند
مسيرهاي خاكي اين منطقه هيچ تابلوي راهنمايي ندارد اما بازگوكننده حقيقتي است كه اينجا بدون‌‌برنامه و ضابطه تبديل به معادن شن و ماسه شده‌است. محدوده‌مان را دائما از طريق نقشه گوگل بررسي مي‌كنيم. هرجا كه قدم مي‌گذاريم پر است از گودال‌هايي كه يا هنوز با بيل مكانيكي گودتر مي‌شوند يا به‌حال خود رها شده‌اند. ناگهان نقشه، گوياي واقعيت تلخ ديگري مي‌شود. نقشه گوگل در حالت معمولي رودخانه كرج را نشان مي‌دهد اما وقتي از نقشه ماهواره‌اي و نماي بالا بهره مي‌گيريم هيچ نشاني از رودخانه نيست. به محل مي‌رويم و به‌نظر مي‌رسد آنچه تصور مي‌كرديم حقيقت دارد. جاي رودخانه را گودال‌هاي عميق گرفته‌اند.
مسير كنارگذرِ رودخانه‌اي كه البته ديگر وجود ندارد! را در پيش مي‌گيريم. از مسيري عبور مي‌كنيم كه يك‌سويش زمين دست‌نخورده‌اي است و آن سوي ديگرش گودال عميقي ديگر. راه‌بلدمان مي‌گويد اين زمين بكر، مربوط به يك‌ارگان نظامي است. كمي جلوتر تابلوي كارخانه آسفالت با نشان شهرداري وجود دارد. كارخانه در نزديكي سطح زمين قرار دارد و واقعا آلودگي چنداني ندارد. آن‌طرف‌تر هم ساختماني نوساز ديده مي‌شود با تابلوي بازيافت نخاله و توليد بتن و شن و ماسه. بدون ممانعتي وارد ساختمان مي‌شويم و پس از راهنمايي به اتاق يكي از مالكان آن مي‌رسيم.
او دستگاه‌هاي توليد شن و ماسه كارگاه خودشان را نشان مي‌دهد كه فيلتر پشتيبان دارند و در نزديكي سطح زمين كار مي‌كنند.
محمدعلي علي‌نيا مي‌گويد كه تا سال 65مسئوليت معادن شن و ماسه حوزه كرج و شهريار را برعهده داشته و تا آن زمان در مسير رودخانه از پل كرج تا پل ريل راه‌آهن تهران- كرج به هيچ عنوان اجازه برداشت داده نمي‌شد. به گفته وي، بعد از پل راه‌آهن نيز براساس حريم مشخص شده و عرض 10تا 20متر و به عمق نهايتا 2متر اجازه برداشت آن هم با الزامات خاصي داده مي‌شد.
وي سپس مي‌گويد كه فاجعه اما كم‌كم از سال 72به بعد آغاز شد و طي 3سال گذشته به اوج خود رسيد؛ يعني برداشت بي‌رويه از رودخانه بدون نظارت و قانون. علي‌نيا مدعي مي‌شود كه سازمان آب و اداره مربوط به امور رودخانه‌ها و آب‌هاي سطحي با دريافت هزينه‌هاي ناچيزي به اين معادن، مجوز داده‌اند. وي با بيان اينكه سرمايه‌هاي ملي و طبيعي اطراف رودخانه‌هاي كرج و شادچاي طي اين مدت از بين رفته‌اند، مي‌گويد: با حساب و كتابي ساده مي‌توان نتيجه گرفت كه دولت نيز بسيار متضرر شده است.
وقتي از او مي‌پرسيم كه واقعا رودخانه كرج از بين رفته، مي‌گويد: معادن با گودال‌هاي عميق 40تا 80متري و در وسعت 5تا 20هكتار ديگر اثر چندان قابل توجهي از رودخانه باقي نگذاشته‌اند. به گفته وي، چنين اقدامي خشك‌شدن باغات پايين‌دست در شهريار و پراكندگي گردوغبار به سمت شهر تهران و همچنين روستاي كوهك و گرمدره و شهر قدس را در پي داشته و دارد. علي‌نيا حتي عنوان مي‌كند كه درصورت بروز سيلاب در بالادست، چون مسير رودخانه به‌هم‌خورده است، معلوم نيست سيلاب به چه سمتي هدايت شده و چه فاجعه‌اي رخ دهد؟
با رعيتي، رئيس انجمن شركت‌هاي بازيافت نخاله و توليد شن و ماسه تماس مي‌گيريم. او نيز چنين مواردي را تأييد مي‌كند و مي‌گويد: «در اين محدوده بزرگ‌ترين دپوي مخلوط براي توليد شن و ماسه به طول يك‌كيلومتر و سطح اشغال 100متري و ارتفاع بالاي 15متر وجود دارد. معدن‌دار آن نيز با خالي كردن پساب روي آن و ساير دپوها، فقط به پراكندگي هرچه بيشتر گردوغبار آلوده به سمت شهر تهران دامن مي‌زند.»
- 3سؤال از 3نهاد
نماينده مردم شهريار، قدس و ملارد در مجلس شوراي اسلامي هم آلايندگي و تخريب محيط‌زيست معادن شهر قدس را مورد تأييد قرار مي‌دهد. حسين گروسي به همشهري مي‌گويد: اگر جلوي اين حفاري‌هاي بدون برنامه گرفته نشود، در آينده تهران با فاجعه‌اي بزرگ روبه‌رو مي‌شود. وي با بيان اينكه مسئوليت معادن حدودا 2سالي هست كه به‌عهده وزارت صنعت، معدن و تجارت است، مي‌افزايد: طبق قانون 15درصد از درآمد معادن بايد صرف ترميم محيط‌زيست محدوده شود كه متأسفانه چنين اتفاقي تاكنون نيفتاده است.
وي تأكيد كرد كه معادن حداكثر مجاز به 30متر برداشت هستند اما عمق برداشت اكثر معادن غرب تهران به بيش از 70متر مي‌رسد. گروسي سپس سؤالاتي را كه به سازمان آب كشور، اداره‌كل حفاظت محيط‌زيست و همچنين اداره كل صنعت، معدن و تجارت استان تهران مربوط مي‌شود مطرح كرد كه تعدادي از آنها در زير مي‌آيد. وي اعلام كرد كار پيگيري اين معادن به تحقيق و تفحص در مجلس كشيده چراكه كوتاهي در مسئله، كوتاهي در سلامت مردم است.
1-سازمان آب در عرض محدود 15- 10 متر آن هم با شرايطي خاص مثل سنگ‌چين كردن حريم رودخانه و برداشت با رويكرد ساماندهي و لايروبي يا براي كاشت فقط صيفي‌جات و سبزيكاري بايد حريم رودخانه را اجاره دهد. پس چرا چنين چيزي طي سال‌هاي اخير رعايت نشده است؟
2-اداره كل صنعت، معدن و تجارت استان تهران چرا براساس قانون ميزان برداشت مجاز را براي معدن‌داران مشخص نمي‌كند تا درصورت تخلف، جلوي كار آنها را بگيرد؟
3-آيا اداره‌كل محيط‌زيست استان تهران نبايد در پايش‌هاي معادن مواردي مثل آسفالت بودن جاده ورودي به معدن، پوشش داشتن كاميون‌هاي حامل نخاله يا ماسه، بيشتر نبودن ارتفاع دپو از 5متر، فيلتر و آبپاش داشتن دستگاه‌ها و... را درنظر بگيرد و درصورت تخلف نسبت به پلمب واحد مربوطه اقدام كند؟
رعيتي، رئيس انجمن شركت‌هاي بازيافت نخاله استان تهران به عملكرد غلط برخي متوليان از ماده 10آيين‌نامه سازمان آب اشاره مي‌كند و مي‌گويد: طبق قانون، سازمان مذكور حق واگذاري بستر يا حريم رودخانه‌ها را بهعنوان تغيير كاربري ندارد اما در غرب استان تهران ضوابط واگذاري به بعضي افراد در چارچوب قانون رعايت نمي‌شود.
- آمارهاي بازيافتي از ساير كشورها
بسياري از معادن شن و ماسه استان تهران در حالي نسبت به حفاري زمين براي تأمين مخلوط مورد نياز روي آورده‌اند كه بازيافت نخاله پيش‌روي آنهاست. مهدي روانشادنيا، عضو هيأت علمي دانشگاه علوم و تحقيقات تهران نيز اعلام كرد: سالانه بيش از 3ميليارد دلار ضايعات ساختماني در ايران دورريز مي‌شود. به گفته وي كه دكتراي عمران در گرايش مهندسي و مديريت ساخت دارد اگر وزارت صنعت، معدن و تجارت بازيافت نخاله را مورد حمايت قرار دهد، چندين واحد توليدي با ظرفيت روزانه 46هزار تن بازيافت نخاله را مي‌توان تاسيس كرد؛ درحالي‌كه هم‌اكنون روزانه فقط 12هزار تن نخاله تهران بازيافت مي‌شود.
روانشادنيا آماري را از كشورهاي پيشرو در عرصه توسعه پايدار در اختيارمان گذاشته كه جالب به‌نظر مي‌رسد: آنطور كه انجمن‌هاي ساختمان‌سازي سبز دنيا تخمين مي‌زنند، 95درصد از زباله‌ها در يك ساخت‌وساز معمولي را مي‌توان بازيافت كرد. ميزان بازيافت مصالح ناشي از تخريب در كشور هلند 90درصد، در انگلستان 45درصد، در دانمارك 87درصد و در 15كشور اتحاديه اروپا 28درصد است اما در كشور ما فقط يك‌درصد از اين نخاله‌ها بازيافت مي‌شود. استفاده از مصالح بازيافتي در ساختمان‌هاي فلزي به كاهش 74درصدي مصرف انرژي، كاهش 90درصدي مصالح ساختماني و كاهش 60درصدي مصرف آب در فرايند ساخت و سرانجام كاهش 97درصدي مواد معدني منجر شده است.