كهن‌ترين مداركي كه خارج از ابيانه در اين مورد وجود دارد، سفال شكسته‌ها و بقاياي قلعه نزاتون در خارج از روستا، قلاع تاريخي پل و هرده (مربوط به دوره پيش از صفوي) و محراب مسجد‌جامع مربوط به قرن پنجم هجري قمري است. علاوه بر موارد يادشده، درهاي تاريخ‌دار مربوط به دوره سلجوقي، صفوي و بناهاي تاريخي مربوط به اين دوره نيز جزو اسناد و مدارك مهم اين روستاي تاريخي ثبت ملي شده محسوب مي‌شوند.
با اين حال با توجه به بقاياي قلعه نزاتون و سفال‌هاي موجود در اين مكان و نزديكي اين قلعه به روستاي كنوني، شايد بتوان نام زيستگاه اوليه مردمان ابيانه را بر آن نهاد. آدمياني كه در قلعه نزاتون مي‌زيسته‌اند به‌دنبال آب، مسير خطي رودخانه، آبراه‌ها و چشمه‌ها را پيموده‌اند تا به مكاني واقع در چشمه كنوني دسترسي پيدا كنند. اين محل به‌دليل زلزله و ريزش كوه خطرناك بوده، به‌تدريج از اهميت و اعتبار افتاده و مردم در امتداد آب به محله هرده رسيده‌اند. اين محل به قلعه نزاتون نزديك‌تر بوده و با توجه به تاريخ درها و نوع معماري آن، قديمي‌تر است.
بديهي است در اين مقطع زماني، قلعه هرده و پل شكل گرفته و نخستين مجتمع زيستي كوچك به‌صورت خطي در دوطرف آبراه‌ها به‌وجود آمده است. آنان علاوه بر دسترسي به آب الزاما بايد به مكاني حاصلخيز و مناسب كشاورزي در نزديكي آب دسترسي داشته باشند تا بتوانند به اقتصاد كشاورزي همگام با دامداري ادامه دهند. محله كنوني يوسمون مي‌توانست چنين امكاني را به آنان عرضه كند. بنابراين سعي كردند مجتمع‌هاي زيستي را نزديك به آب و زمين‌هاي كشاورزي، از هرده به سمت يوسمون متمايل سازند.
اكنون مردمان ابيانه از نزاتون به هرده و از آنجا به بهانه نزديكي به رودخانه و زمين‌هاي كشاورزي‌شان به يوسمون كنوني آمدند. يوسمون بستري مناسب براي مكان‌هاي بهداشتي داشت و خانه‌سازي در آن سهل‌تر از ديگر نقاط روستاست.
ازدياد جمعيت و ترس از دست‌دادن زمين‌هاي حاصلخيز، مردمان ابيانه را مجبور به ساخت‌وساز در بستر صخره‌اي و فعاليت كشاورزي در زمين‌هاي حاصلخيز يوسمون كرد. در اين دوره با چرخش به بالاي روستا 2 محله پل و ميان ده شكل گرفت. خانه‌ها در دوطرف آبراه(راشتا) به‌صورت خطي ادامه يافت و تعداد آنها نيز از دوره‌هاي پيشين بيشتر مي‌شود.
دوره قاجار را مي‌توان عصر تراكم‌زا براي بافت روستايي ابيانه دانست چرا كه دورتادور نوار خطي بافت، انباشتگي بيشتري به‌خود گرفت. در دوره پهلوي محله زيارتگاه در راستاي شمال غربي شكل گرفته و محله پنجه علي نيز در دوره معاصر به اين روستا افزوده شد.