به گزارش روابط عمومی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، عباس مقدم سرپرست پروژه پیش از تاریخی دشت زهره (فصل نخست، گورستان تل چگا سفلی) با بیان این مطلب گفت: این طرح در یک بازه زمانی پنج ساله قصد دارد تا مطالعات گسترده‌ای صورت دهد.
وی افزود: در این میان از بررسی‌های باستان‌شناسی با ره‌یافت لندسکیپ و دیرین اقلیم منطقه گرفته تا کاوش‌های هدفمند و روشمند در نقاطی که در حل مسائل پیچیده باستان‌شناسی پیش از تاریخ جنوب غربی ایران موثر است می‌توان نام برد.
این باستان‌شناس تصریح کرد: در مرحله اول، تلاش کردیم تا اقدامات حفاظتی همکاران (گروه بررسی باستان‌شناسی شهرستان بهبهان به سرپرستی کامیار عبدی) که در سال 1388 اقدام به ثبت ملی محوطه تل چگا سفلی کرده‌اند را تکمیل کنیم که این اقدام با انجام برنامه تعیین عرصه و پیشنهاد حریم محوطه با حمایت اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان خوزستان عملی شد.
به گفته وی، در حال حاضر، محوطه کلیدی و عظیم تل چگا سفلی به شدت در معرض خطرات طبیعی و انسانی است.
او با بیان اینکه روستایی به همین نام از زمان تقسیمات اراضی در دهه 1340 بر روی ویرانه‌های باستانی تل چگا سفلی شکل گرفته افزود: مرحله دوم از فعالیت میدانی گروه نیز یک اقدام نجات‌بخشی و حفاظتی است.
مقدم گفت: مطالعات گروه باستان‌شناس نشان داد که پیرامون محوطه تل چگا ناحیه‌ای قرار دارد که ساکنان باستانی محوطه مردگان خود را در آنجا به خاک سپرده‌اند.
این باستان‌شناس گفت: جریان‌های فصلی و سیلاب‌های گاه و بیگاه آبکندها و دره‌هایی را پدید آورده که گورستان باستانی تل‌چگا را به شدت تهدید می‌کند، از این رو در این فصل تلاش هیأت باستان‌شناسی معطوف به کاوش در یکی از آبکندهایی شده که در دامنه جنوب غربی محوطه ایجاد شده است.
مقدم گفت: کاوش در گورستان تل چگا نشان داده که با گورستان منحصر به فردی مواجه‌ایم که تاکنون نظیرش در جنوب غربی ایران یا شوشان بزرگ شناسایی نشده است.
- مکان آئینی بسیار مهم
به گفته وی، این گورستان از نظر ساختمان و دوره متنوع است و تقریبا همه گورهای آن در یک جهت جغرافیایی و با ظرافت خاصی ساخته شده‌اند، این مسئله نشان می‌دهد که ما با یک مکان آیینی بسیار مهم که تاریخش به هزاره‌های کهن پیش از میلاد مسیح باز می‌گردد، مواجه هستیم.
این باستان‌شناس گفت: نمونه شوش نشان داده است که گورخفتگان شوشی پیرامون معبدی که از خشت و آجر و به صورت پله‌ای ساخته شده بود آرمیده بودند اما، هنوز معبد یا مکان آیینیِ چگا سفلی کاوش نشده و کیفیت و کمیت آن بر ما مجهول است.
او با اشاره به ساخته شدن گورستان تل چگا سفلی، افزود: مصالح بکار رفته در گورها متنوع است؛ گورهایی که با آجر ساخته شده‌اند و از نظر شکلی بسیار دقیق‌اند، گورهایی که از سنگ تراش‌خورده ساخته شده‌اند، گورهایی که با خشت خام ساخته شده‌اند، گورهایی که دارای دیواره‌های جانبی چینه‌ای هستند و در نهایت گورهایی که ساختار معمارانه ندارند و چاله‌ای هستند.
او با بیان اینکه گورهای آجری و سنگی شناسایی شده گورهایی هستند که در زمان‌های مختلفی از آنها برای دفن درگذشتگان استفاده شده است، تصریح کرد: برخی از گورها دارای یک حجره مجزا برای انباشت استخوان‌های قدیمی‌تر یا به عبارت دیگر استخوان‌دان بوده‌اند.
- خاکسپاری دوباره
مقدم افزود: بجز گورهای چاله‌ای که محتوی گورخفتگان منفرداند، گورهای سنگی و آجری از نوع گورهای دسته جمعی هستند و شواهد نشان می‌دهد که برخی اسکلت‌ها دوباره در گورها گذاشته شده‌اند و برخی نیز اولیه یا برجا هستند.
این باستان‌شناس تصریح کرد: به عبارت دیگر، برخی از اسکلت‌ها پس از فساد کامل جسد به داخل گور منتقل شده‌اند و به صورتی آیینی با چیدمان دایره‌ای دفن شده‌اند، جمجمه‌های تغییر شکل یافته که حکایت از یک سنت مذهبی یا فرهنگی رایج دارد نیز در میان جمجمه‌ها دیده می‌شود.
او مقایسه درباره سنت تدفین و گورنهاده‌های گورستان تل چگا سفلی با دیگر مناطق را بسیار زود دانست و افزود: البته دریافت‌های اولیه ما نشان می‌دهد که سنت تدفین در تل چگا سفلی منحصر به فرد است و نظیر آن در هیچ مکان دیگری پیدا نشده است.
مقدم با اشاره به اینکه گورنهاده‌های این گورستان حکایت از خصوصیتی دارد که تنها در تل چگا سفلی دیده می‌شود، گفت: نقوش و شکل ظروف سفالی این گورستان گرچه شباهت‌های نزدیکی با نمونه‌های سفالیِ بدست آمده از شوش و تل باکون فارس دارد ولی ویژه محوطه تل چگاسفلی است.
- بررسی نسبت خانوادگی گورخفتگان یک گور
او در ادامه از نمونه‌برداری برای مطالعات پیچیده و آزمایشگاهی خبر داد و گفت : نمونه‌های دی .ان .ای جمع آوری شده از گورهای دسته جمعی کلید فهم بسیاری از مجهولات خواهد شد و شاید در این صورت بتوانیم دریابیم که گور خفتگانی که به صورت دسته جمعی در یک گور آرمیده اند نسبتی خانوادگی باهم دارند یا نه.
وی تاریخ‌گذاری دقیق گورستان باستانی تل چگا سفلی را یکی دیگر از اهداف پیش روی گروه باستان‌شناس در این محوطه اعلام کرد و گفت: بطور نسبی می‌دانیم که گورستان تل چگا سفلی در یک بازه زمانی دو هزار ساله شکل گرفته به نحوی که قدیمی‌ترین زمان، بطور نسبی مربوط به اواخر هزاره پنجم پیش از میلاد و جدیدترین هم اواسط هزاره سوم پیش از میلاد است.
- شگفتی دیگر
این باستان‌شناس گفت: آنچه که موجب حیرت ما شده است، گورنهاده‌های مربوط به اواخر هزاره پنجم پیش از میلاد در یکی از گورهای آجری است، گوری که به نظر می‌رسد نیای گورهایی است که در چند هزار سال جدیدتر در زمان عیلامیان به وفور ساخته و استفاده شده است.
وی گفت: پروژه پیش از تاریخی دشت زهره دریچه‌ای امیدوارکننده به روی پژوهش‌های جدی و دامنه‌دار در منطقه خلیج‌فارس را باز کرده است، مکانی آیینی بسیار کهن(احتمالا یک معبد مهم) که هنوز کاوش در آن آغاز نشده است و گورستانی که حکایت از سنت‌های فرهنگی و مذهبی ریشه‌دار و با اصالت در جوار خلیج‌فارس دارد.
به گفته مقدم، نقوش سفال‌های بدست آمده از گورها از سنتی حکایت دارد که ریشه در فرهنگ‌های کهن ساکن در دشت‌های جنوب و جنوب غربی ایران دارد.
این باستان‌شناس با بیان اینکه شروع پروژه پیش از تاریخی دشت زهره با یک شگفتی دیگر همراه بود، تصریح کرد: درک بالا و حساسیت ویژه ساکنین مهربان این منطقه، خصوصا ساکنین روستای تل چگا سفلی در صیانت از مواریث فرهنگی منطقه مثال‌زدنی است، مردم این منطقه کم و بیش بر حفظ میراث فرهنگی و طبیعی خود واقف‌‌اند و دوستداران مواریث فرهنگی خود هستند و تلاش دارند تا خدشه‌ای به میراث باستانی و حتی طبیعیِ‌شان وارد نشود.
وی افزود: این ویژگی را پاس می‌داریم و امیدواریم که پروژه پیش از تاریخی دشت زهره نقشی مهم در توسعه پایدار این منطقه ایفا کند.
به گفته مقدم، نزدیک به شش هزار سال پیش، زمانی که جوامع انسانیِ جنوب و جنوب غربی ایران خود را برای ورود به مرحله‌ای پیچیده‌تر از رشد فرهنگی، مذهبی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی آماده می‌کردند، شهری در کنار رودخانه پرآب زهره در منطقه سردشت زیدون شکل گرفت که امروزه ویرانه‌هایش به نام تُلِ چِگا سُفلی مشهور است.
او افزود: دشت زهره در جنوب شرقی خوزستان و به فاصله اندکی از خلیج‌فارس قرار دارد. در شمال پشته آقاجری دشت زهره را از بلندي‌های زاگرس جدا می‌سازد و در جنوب، پشته کم ارتفاع رَگ سفید از زهره دره‌ای ایدآل برای زندگی ساخته است.
وی چشم‌انداز طبیعی دشت زهره را در جای خود میراثی گرانبها دانست، جایی که تنوع زیست محیطیِ یکتای آن تردیدی برای مراقبت از آن برای نسل‌های پیش رو باقی نمی‌گذارد.
این باستان‌شناس با بیان اینکه تا پیش از دهه 1350 خورشیدی، از باستان‌شناسی دشت زهره اطلاعی در دست نبود، افزود: گروهی از باستان‌شناسان ایرانی و خارجی به سرپرستی پروفسور هانس نیسن برای نخستین بار اطلاعات ارزشمندی از زیستگاه‌های انسانیِ هزاره‌های کهنِ دره زهره برای ما روایت کرده‌اند.
البته مطالعاتی که در سالهای اخیر توسط گروه زمین باستان‌شناسی هرمن گش در دشت‌های جنوبی خوزستان صورت گرفته است نیز دگرگونی‌های محدوده جزر و مدی دریای پارس را به خوبی ارزیابی کرده است.
مقدم افزود: به گواه مطالعات اخیر، غربی‌ترین محدوده دشت زهره در 8000 سال پیش محدوده جزر و مدّی دریای پارس بوده است.
این باستان‌شناس در ادامه اظهار داشت: نزدیک به یک دهه است که گزارش‌های منتشر شده گروه باستان‌شناسیِ پیش گفته، ما را برآن داشته تا برای شناخت بهترِ میراث باستانیِ دشت زهره تلاش کنیم و سرانجام تلاش‌های باستان‌شناسان منجر به ارائه برنامه‌ای بلندمدت به نام "پروژه پیش از تاریخی دشت زهره" به پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری کشور شد.
به گفته مقدم همجواری دشت زهره با خلیج‌فارس و برپایی برنامه بلندمدت باستان‌شناسی در آن نوید آینده‌ای درخشان در زمینه پژوهش‌های باستان‌شناسی در منطقه خلیج‌فارس دارد، منطقه‌ای که به عنوان صاحبان اصلی آن همواره از فهم درست باستان‌شناسی آن غفلت شده و تنها با واکنش‌های احساسی در مقام پاسخ به کسانی برآمده‌ایم که باستان‌شناسی و تاریخ این خطه از سرزمین‌مان را به سود خود تحریف کرده‌اند.
- اجرای پروژه‌های باستان‌شناسی در خوزستان به اعتبار نام خلیج‌فارس می‌افزاید
حمیده چوبک رییس پژوهشکده باستان‌شناسی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری نیز یکی از وظایف و اهداف پژوهشکده باستان‌شناسی را شناخت میراث باستان‌شناسی کشور در ابعاد ملی و بین‌المللی اعلام کرد و گفت : متأسفانه در سالهای اخیر بنابه شرایط موجود انجام پروژه‌های ملی در این زمینه متوقف شده و نتوانسته‌ایم کارهای بزرگی را انجام دهیم.
او با بیان اینکه هم‌اکنون فصل تازه‌ای در فعالیت‌های باستان‌شناسی کشور آغاز شده است تصریح کرد: توجه به محوطه‌های کلیدی از نظر هویت ملی و فرهنگی نمونه‌ای از این فعالیت‌ها است.
وی گفت: با توجه به اینکه خطه خوزستان در کرانه و پس‌کرانه خلیج‌فارس واقع شده، مطالعات این منطقه می‌تواند مشکلاتی را که به موجب جعل نام و تاریخ خلیج‌فارس با آن مواجه بوده‌ایم مرتفع ساخته و سندهای مهمی بر شناسنامه خلیج‌فارس بیفزاید.
چوبک در گفتگو با سایت پژوهشگاه، افزود: کاوش‌های هدفمند و بلندمدت در این منطقه می‌تواند نتایج نادرستی که توسط پژوهشگران خارجی با عنوان‌های جعلی به دست آمده را خنثی کند.
وی محوطه تل چگا سفلی واقع در مرز بوشهر و خوزستان را یکی از مهمترین محوطه‌های شاخص ایران اعلام کرد و گفت: با دانش و توانایی که در آقای مقدم سراغ دارم امیدوارم پروژه بلندمدتی که پیش رو است با نتایج ارزنده‌ای همراه باشد زیرا که این کاوش‌ها می‌تواند اطلاعات تازه‌ای از نظر تمدنی و تاریخ‌گذاری منطقه حاصل کند.
- سایت موزه ارزشمند
چوبک، اجرای پروژه‌های پژوهشی بلندمدت و هدفمند را از وظایف علمی پژوهشکده باستان‌شناسی اعلام و اظهار امیدواری کرد: با همکاری مدیریت اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان، کاوش در تل چگا سفلی تداوم یافته و این محوطه نیز همانند هفت تپه به یک سایت موزه ارزشمند تبدیل شود.
گفتنی است، بیش از شش هزار سال پیش زیستگاهی جدید بر روی تپه‌ای به بلندای 9 متر در کنار رود شائور در دشت هموار شوش شکل گرفت.
ساکنان این محوطه در کنار خانه‌های مسکونی خود، سکوی خشتی کوچک و گورستانی که بیش از 1000 گورخفته در آن پیدا شده است بنا کردند. نسل‌های بعدی این مردم یک سکوی پلکانی عظیم برای برگزاری مراسم آیینی و فعالیت‌های اجتماعی ساختند.
بناهای روی این سازه در طی دو آتش‌سوزی ویرانگر از بین رفتند. بعدها، این سکوی بلند در مقیاس نسبتا بزرگتری بازسازی و سپس متروک شد و به این ترتیب ما به پایان مرحله‌ای از پیش از تاریخ دشت شوش می‌رسیم که در نزد باستان‌شناسان به شوش 1 مشهور است.
پس از گذشت چند قرن، دوباره سکوی بلند صحنه برگزاری فعالیت‌های آیینی شد که این بار به فرهنگ کاملا متفاوتی به نام شوش 2 یا اوروک تعلق داشت.
از قدیمی‌ترین دوره‌ای که در کاوش‌های بیش از 100 سال پیش آشکار شد، مجموعه‌ای غنی از سفال‌های متعلق به اواخر هزاره پنجم پیش از میلاد (هفت هزار سال پیش) است که همگی از گورستانی که در آن بیش از 1000 گورخفته آرمیده بودند بدست آمده است.
کیفیت این سفال‌ها به آنها جایگاه ویژه‌ای در موزه‌های دنیا و نیز در کتاب‌های تاریخ هنر بخشیده است. اما، واقعیات مربوط به کشف این سفال‌ها به شیوه‌ای سرسری و ناشیانه ثبت شده‌اند چرا که کاوش‌های اولیه فرانسوی‌ها به ویژه دمرگان در شوش تاحدود زیادی خام و ابتدایی بود.
دمرگان با استخدام صدها کارگر، بدون نظارت دقیق، بخش وسیعی از اطلاعات مربوط به گورخفتگان را به باد داد. حتی درباره شمار گورخفتگان شوش روایت دقیقی از خود برجای نگذاشته است.
باستان‌شناسان طی سالهای متمادی محوطه‌های متعددی را در جنوب غربی ایران، خصوصا دشت شوشان کاوش کرده‌اند.
این فعالیت‌ها البته تا آستانه انقلاب اسلامی شدت داشت. اما، بجز گورستان‌هایی که در کوههای استان ایلام به نام‌های هَکَلان و دُم گَر پَرچینه که به زعم کاوشگر آن گورستان‌ها، شادروان لوئی واندنبرگ و عده‌ای از پژوهشگران، مربوط به اقوام کوچ‌نشین بوده است، هیچیک از آن کاوش‌های باستان‌شناسی در محوطه‌های باستانی دشت‌های جنوب غربی ایران به کشف گورستانی نظیر آنچه که گروه‌های اولیه اکتشاف در شوش با آن مواجه بودند منجر نشد.
پر بیراه نیست بگوییم که یافتن گورستانی نظیر شوش برای باستان‌شناسانِ نسل‌های بعد همواره یک آرزو بوده است. چرا که بی‌توجهی کاوش‌های اولیه و نابودی اطلاعات گرانبهایی که می‌شد از گورستان باستانی شوش بدست آورد همواره باستان‌شناسان را آزرده است.
امروزه کمتر باستان‌شناسی را می‌توان یافت که بدون بهره‌گیری از دانش‌های میان رشته‌ای دست به کاوش، آنهم در یک گورستان کهن بزند. دانش‌هایی چون ژنتیک باستان، انسان‌شناسی جسمانی، باستان ژئوفیزیک و نظام ثبت و ضبط دقیق فرایند کاوش به مدد باستان‌شناسان آمده است. روش‌های امروزین کمک می‌کند تا بدانیم که گورخفتگان چه ویژگی‌های جسمانی داشتند، تغذیه آنها چه بوده است، نسبت آنها با انسان‌های امروزین ساکن در یک منطقه چه بوده و حتی با طبقه‌بندی و ثبت و ضبط دقیق یافته‌های هر گور می‌توان امیدوار بود که با استفاده از نرم‌افزار‌های توانمندچهره گورخفتگان را تاحدود بسیار نزدیکی به واقعیت بازسازی کرد.
مجوز کاوش گسترده در محوطه چگا سفلی دشت زیدون جنوب شرقی که از نیمه دی‌ماه شروع و همچنان ادامه دارد را رییس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری صادر کرده است.