نكته ماجراي معادن شن و ماسه منطقه 18تهران اينجاست كه هنوز به‌درستي تعيين تكليف نشده‌اند. اين مسئله نيز نتيجه‌اي در پي ندارد جز اينكه زمين‌هايي به وسعت حدودا 400هكتار بلاتكليف رها شده‌اند. سهامداران و مالكان معادن از ضرردهي صحبت مي‌كنند و مردم نيز همچنان از وجود گردوغبار ناشي از گودال‌هاي خشك معادن هنگام وزش باد شديد، گلايه مي‌كنند.
- در انتظار گردوغبار
عدم‌ساماندهي معادن شن و ماسه فقط به جنوب غرب پايتخت ختم نمي‌شود و همانطور كه گفته شد تنها در چند كيلومتري آنها معادني هستند كه قرار بوده تا آخر امسال پايش شده و ساماندهي شوند. معادني با گودال‌هاي عميق در ابتداي جاده احمدآباد مستوفي، معادن شهر قدس و معادن شهريار ازجمله اين موارد هستند. اداره‌كل محيط‌زيست استان تهران هم كه از نيمه شهريور‌ماه طي طرح جهادي، پايش معادن استان تهران را آغاز كرده بود و براساس آن چند واحد آلاينده را به‌صورت موقت تعطيل كرد، اكنون اطلاعات جديدي را در اين خصوص اعلام نمي‌كند.
اما نكته اينجاست كه با شروع سال جديد و نزديك شدن به ماه‌هاي خشك، بايد منتظر افزايش گردوغبار در پايتخت بود. اين را مي‌توان از آمار سنوات گذشته واحد پايش و پيش‌بيني شركت كنترل كيفيت هواي تهران نتيجه گرفت. مريم نادري، مدير اين واحد هم در تيرماه سال گذشته به چنين نكته‌اي اشاره كرد: «وجود چشمه‌هاي گردوغبار در اطراف تهران باعث شده تا در ماه‌هاي خشك سال بر اثر وزش بادهاي شديد و نسبتاً شديد (بادهايي با سرعت بيش از 4متر بر ثانيه) كيفيت هواي تهران افت كند.» معاون نظارت و پايش حفاظت محيط‌زيست استان تهران نيز با اعلام اين خبر كه طرح مطالعاتي براي شناسايي كانون‌هاي بحراني گردوغبار تهران آغاز شده، منشا اين پديده را براي تهران بيشتر داخلي دانسته است. در واقع محمد رستگاري بر اين نظر است كه كانون‌هاي توليد گردوغبار خارج كشور تأثير چنداني بر هواي پايتخت ندارند.
با اين اوصاف و آنطور كه كارشناسان امر مي‌گويند و مشاهدات نشان مي‌دهد، معادن واقع در حريم غربي شهر تهران و شهرستان‌هاي قدس و شهريار بايد يكي از مواردي باشد كه زير ذره‌بين مطالعاتي بروند تا نقش آنها در تخريب محيط‌زيست و افزايش گردوغبار مشخص شود. اگرچه در شهريور و مهر‌ماه سال‌جاري شيدا آكار، رئيس اداره حفاظت محيط‌زيست شهرستان قدس با اشاره به اينكه 56واحد معدني شن و ماسه آبرفتي در حوزه قدس در حال فعاليت هستند، گفت:
«خانم ابتكار، رئيس سازمان به‌وجود معادن شن و ماسه به‌عنوان يكي از عوامل آلودگي هوا و گردوغبار استان تهران اشاره كرده‌اند و تأكيد داشته‌اند تا نظارت بيشتري روي فعاليت آنها صورت گيرد و اگر كوتاهي در رعايت ضوابط زيست‌محيطي توسط اين واحدها ديده شد، نسبت به تعطيلي آنها اقدام شود.» البته در ميان معادن شهر قدس هستند معادني كه يا به امر بازيافت نخاله و مخلوط‌هاي حاصل از گودبرداري‌هاي پروژه‌هاي عمراني و ساختماني شهر مشغولند يا با درنظر گرفتن اصول زيست‌محيطي، مثل گذاشتن فيلترپرس روي دستگاه‌ها، دپو كردن مخلوط به ارتفاع حدودا 6متر، كنترل پساب خروجي و مه‌پاشي و... شن و ماسه توليد مي‌كنند.
- كاشت درخت به‌خاطر آلودگي معادن
خدابخش محمدزاده‌پودينه، رئيس شوراي شهر قدس نيز فعاليت معادن شن و ماسه را در تشديد آلودگي هوا مورد تأييد قرار داده است. به گفته وي، شهريار و شهر قدس در گذشته به ريه تنفسي استان تهران معروف بودند اما در سال‌هاي گذشته با افزايش فعاليت معادن شن و ماسه و ترافيك اين دو شهر آلوده شدند. اينطور كه به‌نظر مي‌رسد دستگاه مديريت شهري قدس نيز از همكاري ساير نهادها در ساماندهي معادن شن و ماسه نااميد شده و خودشان دست به‌كار شده‌اند؛ آنگونه كه محمدزاده‌پودينه گفته در سال آينده در فضايي به مساحت 38هكتار انواع گونه‌هاي درختي مقاوم به گردوغبار كاشته خواهد شد.
- مهم‌ترين معادن دنيا چه توليد مي‌كنند يا توليد مي‌كرده‌اند؟
شايد در يك‌جست‌وجوي ساده عكس در اينترنت، مهم‌ترين معادن دنيا با گودال‌هاي عميق عجيب و غريب جلوي رويتان نمايان شود. مثل معدن زغال سنگي به‌شكل مخروط كه ديواره شيب‌دار آن حدودا 457متر طول دارد؛ معدني كه جبران خسارات محيط‌زيستي آن مديران آلماني را حتي با چالش جدي روبه‌رو ساخته است. مسئله اينجاست كه در اين جست‌وجوي شايد در نگاه نخست معادن آلاينده اطراف تهران در برابر آنها هيچ به‌نظر برسد اما واقعيت آن است كه اين معادن اغلب براي مواد معدني با ارزش مثل طلا، الماس، كروم و از اين دست حفر شده‌اند. يعني براي شن و ماسه‌اي كه از روش‌هاي ديگر مثل منابع كوهي و بازيافتي قابل توليد هستند اساسا گودال‌هاي عميق در منابع طبيعي حفر نمي‌شود.
مثل معدن غيرفعال الماس درشرق سيبري، معدن غيرفعال جنوب غربي شهر سالت‌ليك سيتي در ايالت يوتا آمريكا، معدن كالگورلاي در استراليا كه از آن طلا برداشت مي‌شود و همچنين معدن كيمبرلي آفريقاي جنوبي كه 102سال پيش تعطيل شد. در اين ميان برنامه محيط‌زيستي وابسته به سازمان ملل (UNEP) طي گزارشي اعلام كرده كه در سال 2012، حدود 2ميليارد و 750ميليون تن مصالح بتني توليد شده كه مي‌توان با آن ديواري با 27متر ارتفاع در اطراف خط استوا ايجاد كرد. اين برنامه (تشكل) در اين گزارش از اينكه همچنان برخي از كشورها اغلب از طريق رودخانه يا فرسايش ساحلي، شن و ماسه توليد مي‌كنند اظهار تعجب كرده است! نمونه‌اي كه شايد بتوان در نزديكي شهرك انديشه و در بخش رضي‌آباد مشاهده كرد كه در كنار باغات، برداشت‌هايي از رودخانه براي توليد شن و ماسه صورت مي‌گيرد.