كوچ ايراني‌ها از وايبر به تلگرام اگر چه گسترده بود اما با شيبي اتفاق افتاد كه نهاد‌هاي تصميم‌گير در مقابل يك عمل انجام شده قرار گرفتند.آنها وقتي متوجه نفوذ تلگرام شدند، كه جاي خودش را در بين ميليون‌ها ايراني باز كرده بود.حالا اگرچه حرف زدن درباره اين شبكه كمي دير شده اما اين تأخير چيزي از ضرورت توجه به اين موضوع كم نمي‌كند.
با دكتر محمدرضا جوادي يگانه كه از شهريور ماه 94 رياست پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات را برعهده دارد درباره تلگرام حرف زده‌ايم. او دانشيار گروه جامعه شناسي دانشگاه تهران است و بيشتر بر حوزه‌هايي مانند جامعه‌شناسي تاريخي، هويت و شخصيت ايراني، جامعه‌شناسي ادبيات و بازاريابي اجتماعي تمركز كرده است.حرف‌هاي دكتر جوادي يگانه درباره تلگرام، تازه‌تر و البته قابل توجه‌تر هستند. خواندن آن را به شما توصيه مي‌كنيم.
- آقاي دكتر! حال و روز ما در تلگرام چگونه است؟
داده‌هاي روشني درباره تلگرام وجود ندارد يا دست‌كم اگر وجود دارد در دسترس ما نيست. اما مي‌توان درباره تعداد كاربران گمانه‌زني كرد. شواهدي وجود دارد كه بين ۱۸ تا ۲۴ ميليون كاربر ايراني داريم و ۸۰ درصد ترافيك اين نرم‌افزار متعلق به ايراني‌هاست. يعني عمده مطالبي كه در اين نرم افزار رد و بدل مي‌شود مربوط به كشور ماست و اين موضوع نسبت به تعداد كاربر‌ها اهميت بيشتري دارد.
- يك مقام در پليس فتا هم گفته است ايراني‌ها روزي پنج ساعت از تلگرام استفاده مي‌كنند.
البته من هميشه منتقد اين عدد‌ها بوده‌ام. مثلا ميزان استفاده از تلويزيون در ايران سه ساعت است. اما نكته اين است كه تلويزيون خيلي وقت‌ها در خانه روشن است اما اين روشن بودن الزاما به معناي استفاده كردن از آن نيست. به همين معنا بايد بين ساعات آنلاين بودن در فضايي مانند تلگرام با ساعاتي كه مصرف‌كننده آن هستيم تفاوت قائل شد.يعني ممكن است من در تمام طول روز آنلاين باشم ولي شب كه در منزل هستم گروه‌ها و كانال‌ها و پيام‌ها را چك كنم.اما مسئله اين است كه اين نرم افزار به دلايلي كه كاملا روشن و قابل بحث هستند همه ابعاد زندگي ايراني‌ها را درگير خود كرده است. ما در حقيقت با پديده مصرف تلگرام مواجه نيستيم بلكه آنچه اتفاق افتاده هجوم مصرف تلگرام است.يعني از آن نه تنها به‌عنوان ابزار ارتباط گروهي بلكه به‌عنوان وسيله خبر، تفريح و سرگرمي استفاده مي‌كنيم.
- اين موضوع از نظر شما نگران‌كننده است؟
نگراني من درباره معطوف به كانال‌هاست نه گروه‌هاي تلگرامي. يكي از نگراني‌هاي رسانه‌اي، درباره شبكه «جم» است. مي‌دانيد كه بيشتر زنان بازيگري كه كشف حجاب كرده و به خارج از كشور رفته‌اند براي حضور در سريال‌هاي فارسي اين شبكه بوده است. «جم» در تلگرام كانالي به نام «بدنديد» راه انداخت تا خودش را تبليغ كند. اين كانال بيش از يك‌ميليون ايراني را جذب كرده است.
خيلي مهم است كه اطلاعات يك‌ميليون ايراني شامل علايق و ديدگاه‌هاي آنها در اختيار اين شبكه قرار دارد.حالا در مورد اين كانال دست‌كم ما مي‌دانيم به كجا وصل است، اما كم نيستند كانال‌هايي كه هيچ اطلاعاتي درباره‌شان نداريم.معلوم نيست محتواي آنها در كجا و با چه هدفي توليد مي‌شود. الان اين كانال‌ها جنبه تجاري هم پيدا كرده‌اند و خريد و فروش مي‌شوند.يعني كسي كانالي را با يك محتواي مشخص راه‌اندازي مي‌كند و بعد از زياد شدن اعضا آن را مي‌فروشد.بعد از اين فروش نام و هويت آن تغيير مي‌كند. مثلا ممكن است يك كانال تفريحي و حتي غيراخلاقي به يك كانال تبليغي- تجاري تغيير كند.
هر چند بخشي از اعضا كانال تغيير مسير داده را ترك خواهند كرد اما بررسي‌ها نشان داده اكثريت اعضا در آن باقي خواهند ماند. اين به نوعي گروگان گرفتن مخاطب است و اين، تنها يكي از تهديدات كانال‌هاست. به اين دليل من كانال‌هاي تلگرام را براي جامعه ايراني پديده خطرناكي مي‌دانم. مگر اينكه يك‌بار هويت آنها مشخص شود.اين ويژگي در توئيتر وجود دارد يعني شما مي‌دانيد يك حساب را چه‌كسي اداره مي‌كند. بعضي كانال‌هاي تلگرام هم تعيين هويت شده‌اند.مثلا كانال سايت عصر ايران كه مخاطب زيادي هم دارد روشن است كه توسط چه كساني اداره مي‌شود و در خود سايت، آدرس كانال تلگرامي‌اش درج شده است. اطلاع از هويت صاحبان يك كانال بسيار تعيين‌كننده است.اگرچه دانستن اين موضوع در مورد كانال‌هاي خارج از كشور تغييري در رويكرد آنها ايجاد نمي‌كند اما در مورد نحوه مواجهه با آنها و تعيين رويكرد ما اثر‌گذار است.به‌عنوان يك پژوهشگر پيشنهاد مي‌كنم تا زماني كه چنين وضعيتي بر تلگرام حاكم است و مديران اين شبكه اراده‌اي براي امكان تعيين هويت مالكان آنها را ندارند، كانال‌هاي فاقد هويت تلگرام فيلتر شوند.
- فرض كنيد اين اتفاق افتاد. اين مخاطبان بايد كجا بروند؟
فكر مي‌كنم در مورد فيلترينگ در اين حوزه بعضي از سياست‌هاي ما درست نبوده است. بهتر است كانال‌هاي بي‌نام و نشان تلگرام، به‌ويژه كانال‌هاي خبري آن، تا زماني كه verify نشده‌اند فيلتر شوند و به جاي آن توئيتر را رفع فيلتر كنيم.اگر كاربر ايراني به اين شبكه يا محيط‌هاي ديگري كه به معناي واقعي شبكه اجتماعي هستند مهاجرت كند، كم خطر‌تر و البته اثرگذار‌تر خواهد بود. ما به‌دليل فيلتر بودن شبكه‌اي مثل توئيتر يا حتي فيس‌بوك هزينه‌هايي هم داده‌ايم.مثلا در فاجعه منا، بلافاصله كاربران سعودي با تغيير هشتگ‌هاي خود در توئيتر فضا را به سود خودشان و به ضرر ما تغيير دادند.دقت كنيد كه توئيتر محل حضور كاربراني از همه جهان است. اگر ايراني‌ها در اين شبكه حضور داشتند مي‌توانستيم از ظرفيت‌شان استفاده كنيم.هيچ كدام از اين محيط‌ها يعني تلگرام و توئيتر متعلق به ما نيستند اما در توئيتر ما هم مي‌توانيم اثرگذاري كنيم درحالي كه تلگرام چنين قابليتي به ما نمي‌دهد.ما شبكه‌اي را كه مي‌توانيم در آن نقش داشته باشيم فيلتر كرد‌ايم و به جاي آن فرصت را به كانال‌هاي تلگرام داده‌ايم كه من از آنها به‌عنوان «شبكه‌هاي همهمه و شايعه» ياد مي‌كنم.
- خب مردم تلگرام را دوست دارند آقاي دكتر!
اين دوست داشتن دليل دارد.منكر اين نيستيم كه نيازهاي مردم مخصوصا به اطلاع‌رساني از مبادي رسمي تأمين نمي‌شود و آنها نيازشان را جايي بيرون از اين مبادي دنبال مي‌كنند. به همين دليل هم سراغ اين محيط‌هاي مكمل مي‌آيند.اما اينكه به سمت تلگرام بروند يا جاي ديگري بسته به سياست‌ها و برنامه‌ريزي‌هاي ماست.ما امكان حضور در فضايي مثل توئيتر يا فيس بوك را از آنها گرفته‌ايم و راه را براي تلگرام باز كرده‌ايم.دقت كنيد كه اين شبكه‌هاي اجتماعي به هر حال قواعدي دارند و براساس اصولي كار مي‌كنند اما تلگرام يك محيط ناشناخته است.
- خب محتواي اين شبكه‌هاي اجتماعي هم هميشه قابل اعتماد نيستند.
البته كه نيستند، اما موضوع مسئوليت پذيري آنهاست.همين الان ما در كشور مجلات و سايت‌ها زرد كم نداريم.محتواي اين مجلات و سايت‌ها هم حتما مطابق آنچه ما مي‌خواهيم نيست اما امكان نظارت وجود دارد.در مورد شبكه‌هاي اجتماعي مانند فيس‌بوك و توئيتر حتما چنين سطحي از نظارت وجود ندارد ولي نظام مندي و قاعده دار بودن آنها باعث مي‌شود دست ما كاملا بسته نباشد.علاوه بر اين كاري مانند هشتگ‌گذاري در تلگرام اصلا نتيجه‌اي ندارد اما در توئيتر كاملا كاربرد دارد.
- اين تلگرام نيمه ديگري هم دارد كه پر باشد؟
بله، گروه‌هاي تلگرام ظرفيت واقعا مناسبي است.چون ارتباط محور است و باعث شكل گيري گروه‌هاي مختلف كاري و خانوادگي مي‌شود.اتفاقا اين گروه‌ها به روز شده فضاهايي مثل فروم‌ها و اتاق‌هاي چت هستند و كاربرد بيشتري دارند.انتقاد من همان‌طور كه تأكيد كردم متوجه كانال‌هاي تلگرام است و تأكيد مي‌كنم حالا كه داريم هزينه‌هاي اين فضا‌ها را مي‌دهيم از ظرفيت‌هاي آنها هم استفاده كنيم.
- نگراني‌هايتان را به جايي هم منعكس كرده‌ايد؟
بله، ما وضعيت كانال‌هاي تلگرام را تهديد مي‌دانيم و اين موضوع را اعلام هم كرده‌ايم.وظيفه ما هشدار دادن است و تصميم‌گيري در اين‌‌باره بر عهده ديگران است. آنچه درباره فيلتر كردن كانال‌هاي بي‌نام و نشان پيشنهاد مي‌كنم به شرط اين است كه مسير جايگزين براي مردم ايجاد كنيم.به‌نظرم بايد هدف اين باشد كه شهروندان را از حيطه‌هاي پرمخاطره غيرمسئول پرهيز دهيم.