«اردستان» که در حاشیه جاده یزد قرار دارد یکی از نگین های زیبای کویر است که دیدن آن نه تنها خالی از لطف نیست بلکه بعد از دیدار عاشق آن می شوید و رویای سفری دوباره را در ذهن می پرورانید.
اردستان با وجود قرار گرفتن در جاده یزد در تقسیمات کشوری جزو اصفهان است. از نظر وسعت این شهرستان بعد از نایین بزرگ‌ترین شهرستان استان اصفهان به شمار می‌آید. از حیث قدمت هم این شهر یکی از شهرهای کهن و تاریخی کشور است. قدمتی که وجود مسجد جامع اردستان از سده سوم هجری و قنات دوطبقه‌ای با قدمت 800 ساله آن را تایید می‌کند.
شمال اردستان کویری و جنوب آن کوهستانی است. طبعا به همین دلیل آب و هوای شمال شهرستان گرم و خشک و جنوب آن به نسبت معتدل‌تر است. این شهر از نظر پوشش گیاهی چندان غنی نیست، اما باغ‌های انار که معمولا از آب قنات‌ها سیراب می‌شوند، یکی از مشخصه‌های قابل توجه آن است. آب منطقه به‌طور کلی از راه چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق و قنات تامین می‌شود. اردستان با توجه به موقعیت خود برای دوستداران کویر و ستاره‌شناسی مقصدی ایده‌آل تلقی می‌شود و علاوه‌بر آن وجود ده‌ها اثر باستانی در کنار فرهنگ ناب و اصیل مردمان آن می‌تواند دلیل دیگری برای انتخاب این شهر به‌عنوان مقصد سفر خانواده‌های ایرانی باشد.
- مسجد جامع
مسجد جامع اردستان یکی از نمونه‌های منحصر به فرد مساجد چهار ایوانی ایران است و در محله محال قرار دارد، در قرن سوم قمری روی بنای آتشکده‌ای که هنوز آثار آن در گوشه‌ای از مسجد دیده می‌شود، به سبک مسجدهای عربی ساخته شده و مجموعه کم‌نظیری شامل مدرسه حاج‌حسین نورالدین، آب انبار حاج حسن، راسته بازار، میدان تعزیه، حمام و قلعه میان شهر در کنار آن قرار دارد. مسجد جامع اردستان طی دوره‌های آل‌بویه، سلجوقی و... مورد بازسازی قرار گرفته و در آن بر‌خلاف اغلب مساجد که از کاشی‌های لاجوردی استفاده شده، هیچ کاشی‌ای به کار نرفته و بنا تماما از خشت و گل است.
شباهت مسجد جامع زواره در 15 کیلومتری اردستان، با این مسجد جامع هم نشان از آن دارد که معمار هر دو مسجد یک نفر بوده است. دیگر بناهایی که قدمت اردستان را تایید می‌کند، مسجد امام حسن و آب انبار مجاور آن و همچنین مسجد خسرو است که متأسفانه در طول سال‌ها و سده‌ها دستخوش تخریب شده و هم‌اکنون فقط سر در ورودی آن برجا مانده‌است. مجموعا در این شهرستان 80 اثر تاریخی وجود دارد که از بین آنها30 اثر در فهرست آثار ملی ثبت شده است.
- قنات دوطبقه
در اردستان قناتی دو طبقه وجود دارد که قدمت آن به 800 سال پیش برمی‌گردد. این قنات یکی از عجیب و شگفت‌انگیزترین قنات‌های ایران است. این قنات که در محله «مون» اردستان قرار دارد شامل دوطبقه است که هر طبقه آن جریان آبی جداگانه و مستقل دارد و قابل توجه است که آب هیچ یک از این دوطبقه به دیگری نفوذ نمی‌کند. بنا به پژوهش‌های انجام شده این قنات تنها قنات دوطبقه جهان است. طول این قنات 2 کیلومتر و عمق مادرچاه آن 31 متر است. قنات همچنین دارای 30 میله چاه و آبدهی 60 لیتر بر ثانیه است. این قنات از شاهکارهای مهندسی در قدیم است که مقنیان ورزیده با توجه به اقلیم منطقه آن را حفر کرده‌اند. به گفته محلی‌ها آب قنات شیرین و خوش طعم‌تر و البته در تابستان خنک‌تر است.
- قنات ارونه و سیستم تقسیم آب
گفته می‌شود بر‌اساس شواهد تاریخی، عمر این قنات حدود 2500 سال است. در تابلوی معرفی و شناسنامه این قنات نوشته شده که اگر هفت سال پیاپی در اردستان خشکسالی شود، آب این قنات شاید کم، اما خشک نخواهد شد و این یکی از ویژگی‌های معماری و مهندسی ایرانی در ساخت قنات در دشت‌های کویری است. آب قنات ارونه با روشی ابتکاری به 5/20 سهم تقسیم می‌شود، این روش را بعضی مورخان به خواجه نصیرالدین طوسی و برخی به شیخ بهایی نسبت می‌دهند.
به یک روایت تاریخی تقسیم آب قنات ارونه مبنای بسیار قدیمی دارد و از زمان‌های گذشته شروع شده و در زمان هلاکوخان مغول، خواجه نصیرالدین طوسی آن را «فرزه‌بندی» کرده است، هنگامی که خواجه نصیرالدین طوسی به همراه هلاکوخان مغول نوه چنگیز خان وارد اردستان شد، به دلیل اختلافی که بین مردم اردستان بر سر تقسیم آب قنات ارونه بوده، آب آن را به 20 سهم و نیم
تقسیم کرد. سنگ‌هایی که جهت تقسیم‌بندی آب استفاده شده است، پس از گذشت 500 سال هیچ تغییری نکرده و سالم باقی مانده است. گفته می‌شود جنس و ترکیبات این سنگ‌ها که موسوم به «سنگ ساروج» است از آهک، ماسه، پشم بز، چربی و ماسه بادی است و در فصول سرما و گرمای سال از بین نمی‌رود.
با این توصیفات پیشنهاد ما این است که اگر از راه ترانزیتی به سمت جنوب کشور سفر می کنید، حتما از اردستان و زواره و جاذبه‌های تاریخی آن بازدید کنید.