«ابونصر فراهانی»ِ شاعر در «نصاب الصبیان»اش شعری به این مضمون دارد: «موش و بقر و پلنگ و خرگوش شمار/ زان چار چو بگذری، نهنگ آید و مار/ آن‌گاه به اسب و گوسفند است حساب/ حمدونه و مرغ و سگ و خوک، آخرِ کار» .
ابونصر در این دو بیت، نام ۱۲ حیوان را که در گذشته روی سال‌ها می‌گذاشتند، آورده و با این شعر، نوع چرخش و ترتیب نام‌گذاری‌شان را یادآوری کرده.
نام‌گذاری‌ای که البته صرفا یک شعر ساده نیست، بلکه قرن‌ها تاریخ پشت آن خوابیده. پس از حمله‌ی مغول‌ها و با رواج تقویم مغولی- ایغوری در ایران هر سال به نام یکی از این ۱۲ حیوان نام‌گذاری شده.
سال ۹۵ هم طبق چرخش نوبت «حمدونه» یا همان میمون شده؛ نمادی که میان چینی‌ها نماد هوش و ذکاوت بوده است. اما نام‌گذاری سال‌ها با اسامی حیوانات از کجا آمده؟
برخی مورخان، اولین نمونه‌های نام‌گذاری سال به اسم حیوانات را به چینی‌ها نسبت می‌دهند، اما بیشتر محققان، متفق‌القول‌اند که این روشِ بیابان‌گردهای ترک و مغول آسیای شرقی بوده، در قرن‌هایی که هنوز به‌سوی غرب آسیا کوچ نکرده بودند.
یکی از اولین نمونه‌های دیده‌شده از این نوع نام‌گذاری، کتیبه‌ی «اورخون» به زبان ترکی باستان است که در دشت مغولستان واقع شده.
نام‌گذاری سال‌ها به این شکل، به این دلیل بود که مغول‌ها و ترک‌های آسیای شرقیِ آن روزگار، تصور می‌کردند که هر حیوانی جادوی خاص خودش را دارد؛ هرچند این دلیل در قبایل مختلف، متفاوت بوده، مثل اعتقاد به صورت‌های فلکی گوناگون.
با این حال، ریشه‌ی این نام‌گذاری به افسانه‌‌ای منتسب به بودا برمی‌گردد؛ این‌که وقتی بودا تمامی حیوانات را نزد خود فرا خواند، تنها ۱۲ حیوان، دعوتش را پذیرفتند و همین باعث شد حیوانات خوش‌یُمنی قلمداد شوند.
تا پیش از حمله‌ی مغولان به ایران، تقویم مرسوم بین ایرانیان تقویم «هجری قمری» و «هجری شمسی» (با «گاه‌شماری جلالی» اشتباه نشود) بود، اما پس از حمله‌ی مغول و حکومت آن‌ها و تیموریان بر کشور، بسیاری از رسوم مغولی (از جمله همین تقویم «مغولی-اویغوری») در ایران رایج شد.
پس از مدتی که حاکمان مغول مسلمان شدند، این تقویم نیز به‌مرور تغییراتی کرد تا مورداستفاده‌ی مسلمانان قرار بگیرد؛ مثلا این‌که شروع هر ماهش، با رویت هلال ماه و به همان ترتیبی باشد که در ماه‌های تقویم قمری وجود دارد.
به‌جز آن، نخستین روز سال در امور شرعی و دینی، روز اول ماه محرم و نخستین روز سال در امور مالیاتی، روز نوروز (یا همان اول فروردین) تعیین شد.
در حقیقت از آن پس، تقویم مغولی-اویغوری با دو تقویم هجری قمری و تقویم جلالی ترکیب شد.
تا عهد صفویه، نام ماه‌ها همان ماه‌های قمری بود. اما با روی کار آمدن صفویان نام ماه‌های شمسی نیز در کنار ماه‌های قمری ثبت شد، البته به این شکل که ماه‌های شمسی را به اسم «برج‌های دوازده‌گانه» می‌نوشتند.
با این حال صفویان، سنت نام‌گذاری سال‌ها به روش مغولی-ایغوری را تغییر ندادند. نام‌گذاری سال‌ها به اسم حیوانات، تا مجلس اول مشروطه (اواخر دوره‌ی قاجار) به همان ترتیب مغولی در نامه‌های رسمی باقی ماند.
نام‌هایی که به شکل «سیچقان ئیل» (سال موش)، «اود ئیل» (سال گاو)، «بارس ئیل» (سال پلنگ)، «توشقان ئیل» (خرگوش)، «لوی ئیل» (سال نهنگ)، «ئیلان ئیل» (سال مار)، «یوند ئیل» (سال اسب)، «قوی ئیل» (سال گوسفند)، «پیچین ئیل» (سال میمون)، «تَخاقوی ئیل» (سال مرغ یا خروس)، «ایت ئیل» (سال سگ) و «تَنغوز ئیل» (سال خوک) خوانده می‌شدند؛ اما با تصویب مجلس، این نام‌گذاری منسوخ شده و صرفا در فرهنگ عامه‌ی مردم ایران باقی مانده است.
منبع:همشهري دانستنيها