در اين مسير پر دست‌انداز و البته پر از افتخار براي ايران، مخالف و موافق كم نبوده‌اند كه گاهي سد راه شده باشند و گاهي قوت قلب. «اكبر اعتماد» رئيس سازمان انرژي اتمي ايران در دوره رژيم سابق از آن چهره‌هايي است كه همواره بر حق ايران در داشتن انرژي هسته‌اي پافشاري كرده و با آگاهي از رفتار خصمانه و پر از رنگ و رياي غربي‌ها در برابر اين حق، آمريكا را متهم به كارشكني در برابر ايران كرده است. اكبر اعتماد در اين سال‌ها در مصاحبه‌هاي متعددي از دانشمندان ايراني تقدير كرده كه توانسته‌اند اين دانش استراتژيك را بومي كنند. حالا او در گفت‌وگويي با همشهري دو مي‌گويد بايد قدر آنچه با اين همه زحمت به‌دست آورده‌ايم بدانيم و از تمام توان خود براي توسعه كشور با استفاده از دانش هسته‌اي استفاده كنيم.
- ايران براي حضور در باشگاه كشورهاي هسته‌اي دنيا مدت زيادي است كه تلاش مي‌كند. شما كه روزگاري در رأس سازمان انرژي اتمي قرار داشتيد شايد بهتر بتوانيد پاسخ دهيد كه اهميت اين دانش براي ايران چيست؟
نكته‌اي كه در اين زمينه بايد گفت و بسيار مهم است وجود تكنولوژي‌هاي مختلف در تكنولوژي هسته‌اي است كه مردم گاهي اين واقعيت را فراموش مي‌كنند. تمام تكنولوژي‌هاي مختلف در اين تكنولوژي هسته‌اي وارد شده است؛ تا موفق باشد، بنابراين يكي از تأثيرات اوليه پيشرفت در حوزه انرژي هسته‌اي در يك كشور اين است كه شاخه‌هاي ديگر علمي مجبور هستند سطح خودشان را بالا ببرند تا بتوانند در خدمت آن باشند. پس نخستين تأثير، بالابردن سطح تكنولوژي‌هاي مختلف يك كشور است و اين تأثير بسيار مهمي دارد. بنابراين هر كشوري به سمت هسته‌اي شدن رفته از اين موضوع استفاده كرده است و اگر مطالعاتي در زمينه پيشرفت‌هاي مهم صنعتي دنيا داشته باشيم به اين نتيجه مي‌رسيم كه بسياري از آنها نشأت گرفته از تكنولوژي هسته‌اي است. من از نزديك در كشورهايي مانند فرانسه و آلمان شاهد بودم كه انرژي هسته‌اي باعث شده در زمينه‌هاي ديگر پيشرفت زيادي داشته باشند و اين اصل اوليه رسيدن به موفقيت در بحث انرژي هسته‌اي است.
از لحاظ توليد انرژي جاي بحث وجود دارد؛ مثلا كشوري مثل ايران كه نفت و گاز دارد آيا به انرژي هسته‌اي براي توليد انرژي نياز دارد يا نه؟ در اين زمينه عقايد و تفكرات و نظرات مختلفي مطرح مي‌شود اما بايد گفت دركشور بزرگي مثل ايران با جمعيتي بيش از 75ميليون نفر بايد مجموعه‌اي از تكنولوژي‌هاي مختلف توليد انرژي وجود داشته باشد. دليلش هم بسيار روشن است. اگر روزي يكي از اين عوامل توليد انرژي مانند گاز يا نفت كم يا تمام شد و از بين رفت نبايد چرخه توليد انرژي متوقف شود و انرژي ديگري بايد جايگزين شود. بنابراين توليد انرژي هسته‌اي در ايران يك فعاليت بسيار مفيد و ضروري است و بايد ادامه پيدا كند.
البته امروز ما در شرايطي هستيم كه بعد از برجام يك مقدار برنامه‌هاي اتمي دستخوش تغييرات و محدوديت‌ها شده است ولي اطمينان دارم سازمان انرژي اتمي با پتانسيل فني بالا و همچنين كارشناسان درجه يكي كه در اين سازمان فعاليت مي‌كنند مي‌تواند از اين موقعيت استفاده كند و در زمينه‌هاي مختلف فعاليت داشته باشد يا به تكنولوژي‌هاي ديگر كمك كند؛ به‌طور مثال به توليد انرژي‌هاي خورشيدي مي‌تواند كمك كند تا اين تكنولوژي در آينده نزديك جايگزين مناسبي براي تكنولوژي‌هاي سنتي توليد انرژي باشد و به‌طور حتم سازمان انرژي اتمي به‌دنبال اين راه مي‌رود.
- با توجه به اينكه قبل از انقلاب مسئوليت سازمان انرژي هسته‌اي را برعهده داشتيد مي‌توانيد پاسخ دهيد كه در زمان شاه مخلوع، ايران در زمينه هسته‌اي به‌دنبال چه چيزي بود؟
قبل از انقلاب ما به‌دنبال 2 هدف بوديم؛ اول اينكه در آن زمان بسياري از كشورهاي جهان به‌دنبال دستيابي به انرژي هسته‌اي بودند و بنابراين انرژي هسته‌اي جزو انرژي‌هايي بود كه مدنظر ايران بود و ما نيز به‌دنبال دستيابي به آن بوديم. دوم اينكه پيش‌بيني مي‌شد نفت ايران بعد از مدتي تمام مي‌شود و نياز به انرژي جايگزين است. قبل از انقلاب ايران نفت زيادي داشت ولي صنعت گاز هنوز راه نيفتاده بود، بنابراين انرژي هسته‌اي ضرورتي بود كه بايد به آن دست پيدا مي‌كرديم. در كشورهاي بزرگ، زمينه انرژي اصلي وجود دارد كه به آن «تركيب بهينه انرژي» مي‌گويند؛ يعني يك كشور بايد تركيب خوبي از انرژي‌هاي مختلف داشته باشد كه اگر يكي ناكام ماند يا منبعي نداشت و دچار كمبود شد بتواند با انرژي‌هاي ديگر جبران كند. آن زمان اين موارد در اولويت قرار داشت. در آن زمان درآمد ايران از توليد نفت 4 برابر شده بود و به اندازه كافي پول داشتيم كه براي نسل فعلي مصرف نشود و با برنامه‌ريزي به شكلي مصرف شود كه ثمره آن به نسل‌هاي آينده برسد و براي اين كار بهترين چيز انرژي هسته‌اي بود. براي انرژي هسته‌اي بايد 20يا 30سال سرمايه‌گذاري كنيد تا بهره بدهد.
- بومي‌سازي صنعت هسته‌اي در ايران چه پيامدهاي مثبتي مي‌تواند براي كشور به همراه داشته باشد؟
ابتدا بايد بدانيم كه انرژي هسته‌اي فقط ساخت نيروگاه نيست و اين انرژي مي‌تواند در تكنولوژي‌هاي ديگر و ساخت دستگاه‌هاي مختلف نقش داشته باشد؛ در پزشكي، صنعت كشاورزي و صنعت برق موارد استعمال دارد. بنابراين سازمان انرژي اتمي مي‌تواند توان خود را بسيج كند تا از لحاظ فني به صنعت، پزشكي و شاخه‌هاي ديگر خدمت كند و فكر مي‌كنم يكي از وظايف اصلي و مهم سازمان انرژي اتمي اين خواهد بود. اشكالي كه بين مردم ايران وجود دارد اين است كه تصور مي‌كنند سازمان انرژي اتمي فقط بايد نيروگاه هسته‌اي بسازد درحالي‌كه اين سازمان مي‌تواند با كارشناسان زبده‌اي كه در اختيار دارد به ساخت و تكميل تكنولوژي‌هاي ديگر كمك كند.
- از ديدگاه شما كشورهاي غربي و آمريكا از چه راهي وارد مي‌شوند تا جلوي پيشرفت تكنولوژي هسته‌اي را بگيرند؟
به‌نظر من غربي‌ها و آمريكا با برجام براي محدودسازي چرخه هسته‌اي وارد شده‌اند. برجام محدوديت‌هاي شديدي روي برنامه‌هاي انرژي اتمي گذاشته است ولي من معتقدم اگر در زندگي اتفاق بدي مي‌افتد و محدوديت ايجاد مي‌شود بايد از آن استفاده و آن تهديد را به فرصت تبديل كرد. سازمان انرژي اتمي بايد با يك برنامه‌ريزي مجدد، فعاليت‌ها را متنوع كرده و از اين محدوديت‌ها كه ايجاد شده است استفاده كند و بيشتر به تكنولوژي‌هاي ايران در بخش‌هاي پزشكي و كشاورزي و صنعت كمك كند.
- به عقيده شما چقدر در اين زمينه پتانسيل داريم؟
خيلي زياد. معتقدم كه اتفاقا اگر سازمان انرژي اتمي يك بررسي دقيقي كند و شاخه‌هاي تكنولوژي مختلف علاوه بر ساختن نيروگاه اتمي را توسعه دهد مي‌تواند خدمت بزرگي به صنايع كشور كند؛ خصوصا اين خدمت باعث مي‌شود سطح فني صنايع كشور بالا برود چون انرژي هسته‌اي، تكنولوژي‌هاي جديد را به‌كار مي‌گيرد و آنها را توسعه و رشد مي‌دهد و باعث بالا رفتن پتانسيل صنعتي كشور مي‌شود.
- شما در خارج از كشور زندگي مي‌كنيد و با ايراني‌هاي ساكن اروپا بيشتر در تماس هستيد. در اين مدت نگاه آنها به‌دستاوردهاي هسته‌اي ايران، شهداي هسته‌اي و افتخاراتي كه ايران در اين زمينه داشته چگونه است؟
آنها تصور مي‌كنند اين برجام خيلي محدوديت ايجاد كرده است! البته چيز خوبي نيست ولي ظاهرا ما مجبور بوديم و در جايي قرار گرفته بوديم كه نمي‌توانستيم به جز اين كار را انجام بدهيم. قبول برجام محدوديتي ايجاد كرده است ولي ما بايد از اين محدوديت استفاده كنيم تا با ورود به صنايع مختلف به پيشرفت برسيم. اين واردشدن مي‌تواند مثلا در كشاورزي و در پزشكي و توليد لوله براي نفت و گاز باشد. تكنولوژي هسته‌اي مي‌تواند كنترل كند كه اين لوله به درستي توليد شده است يا در كشاورزي موارد استعمال بسياري دارد و در پزشكي مي‌تواند اين دانش را متحول كند. در پزشكي هسته‌اي با توجه به شرايط منطقه، ايران مي‌تواند به قطب درماني تبديل شود و ميليون‌ها دلار ارزآوري نصيب كشور كند.اگر فرض كنيم هزينه ساخت نيروگاه اتمي در ايران زياد قابل توجيه نيست، پتانسيل علمي و فني را بايد در زمينه‌هاي ديگر به‌كار برد. ايراني‌ها در اروپا به مسيري كه كشور براي رسيدن به دانش هسته‌اي پيموده با افتخار نگاه مي‌كنند.
- قطعا وقتي زمان شما ايران تلاش كرد به انرژي هسته‌اي دست يابد اين كارشكني‌ها در كار نبود.
به‌عنوان رئيس سازمان انرژي اتمي 4 سال با آمريكا مذاكره كردم. آنها مي‌خواستند در ايران نيروگاه بسازند اما من موافق نبودم كه رابطه‌اي در اين‌باره داشته باشيم زيرا آمريكا كشوري است كه هرروز يك تصميم در آن گرفته مي‌شود و به تعهدات خود پايبند نيست. تصميم داشتم با 2 كشور آمريكا و شوروي هيچ وقت وارد مذاكره هسته‌اي نشويم زيرا آنها در سطحي نبودند كه بتوانيم تعامل دوطرفه داشته باشيم ولي با فرانسه و آلمان مي‌توانستيم رابطه متعادل داشته باشيم به همين علت از فرانسه و آلمان نيروگاه خريديم اما به نتيجه نهايي نرسيد.
- بهانه‌هاي آنها در زمينه هسته‌اي، ادعاهاي دروغ ساخت سلاح و كلاهك هسته‌اي است. هدف آنها از اين بهانه‌جويي‌ها چيست؟
تكنولوژي نظامي چيزي نيست كه يكباره به‌وجود بيايد و بايد امكاناتش را تأمين كرد. ضمنا رهبر انقلاب فرمودند كه ما در پي توليد و ساخت سلاح هسته‌اي نيستيم و دولت همچنين برنامه‌اي ندارد. غرب و آمريكا هميشه از پيشرفت ايران نگران بودند و بحث هسته‌اي نيز بهانه‌اي بيش نيست تا از پيشرفت ايران در زمينه تكنولوژي هسته‌اي كه يكي از لازمه‌هاي توليد انرژي در دنياي امروز است جلوگيري كنند. درروزگاري كه براي توليد انرژي و پيشرفت درتكنولوژي و صنعت كشور نياز به انرژي هسته‌اي است آنها تلاش مي‌كنند با بهانه‌جويي روند رو به پيشرفت كشور را متوقف كنند.
- آزمايش‌هاي موشكي ايران آيا مي‌تواند دليل مناسبي براي بهانه‌جويي‌هاي طرف‌هاي غربي در زمينه فناوري هسته‌اي ايران باشد؟
آزمايش‌هاي موشكي و پيشرفت در صنعت موشكي به انرژي هسته‌اي ارتباطي ندارد. آنها هميشه دنبال بهانه هستند و مي‌گويند ايران قصد دارد كلاهك هسته‌اي روي اين موشك‌ها قرار بدهد اما همه اينها بهانه است، آنها از هرنوع پيشرفت تكنولوژي در ايران نگران هستند و به‌همين دليل بهانه‌جويي مي‌كنند. ما در تكنولوژي‌هاي ديگر پيشرفت كرده‌ايم و آنها نمي‌توانند اين واقعيت را بپذيرند و با بهانه‌جويي سعي مي‌كنند ايران را تحت فشار قرار بدهند.
پزشكي
در مواردي چون راديوگرافي، گامااسكن، توليد راديوداروها، راديوبيولوژي، استريليزه كردن هسته‌اي و ميكروب‌زدايي وسايل پزشكي از پرتوهاي هسته‌اي استفاده مي‌شود. درمان تومورهاي سرطاني، تشخيص سرطان‌ها، تصويربرداري بيماري‌هاي قلبي، تشخيص عفونت‌ها و التهابات مفصلي، تشخيص كم‌خوني و تشخيص بيماري‌هاي تيروئيدي و... نمونه‌هايي از كاربرد انرژي هسته‌اي در علم پزشكي است.
كنترل منابع آب
فناوري هسته‌اي در شناسايي حوضه‌هاي آبخيز زيرزميني، هدايت آب‌هاي سطحي و زيرزميني، كشف و كنترل آلودگي، كنترل نشت و ايمني سدها و شيرين كردن آب شور و آب دريا نقش تعيين‌كننده‌اي دارد؛ به خصوص كه ايران در منطقه‌اي خشك و نيمه‌خشك قرار دارد و از منابع آب محدودي برخوردار است.
كشاورزي
فناوري هسته‌اي براي بهبود ابعاد مختلف كشاورزي، از بهسازي و اصلاح ژنتيك دانه‌هاي گياهي گرفته تا از بين بردن آفات و سرعت بخشيدن به رشد گياهان به‌كار گرفته مي‌شود.
در واقع كاربرد اين فناوري به نوعي منجر به وقوع انقلابي در كشاورزي و صنايع غذايي شده است.
دامپروري
فناوري هسته‌اي در افزايش بهره‌وري و ايمني صنعت دامپروري و دامپزشكي نقش پررنگي مي‌تواند داشته باشد. پيشگيري، كنترل و تشخيص بيماري‌هاي دامي، توليدمثل دام، تغذيه دام، اصلاح نژاد دام، بهداشت و ايمني محصولات دامي و خوراك دام، ازجمله كاركردهاي فناوري هسته‌اي در اين زمينه است.
صنعت
نشت‌يابي با اشعه، دبي‌سنجي پرتويي(سنجش شدت تشعشعات، نور و فيزيك امواج)، سنجش پرتويي ميزان ساييدگي قطعات در حين كار، سنجش پرتويي ميزان‌خوردگي قطعات، چگالي سنجش مواد معدني با اشعه، كشف عناصر ناياب در معادن، تهيه و توليد چشمه‌هاي پرتوزايي كبالت براي مصارف صنعتي، توليد چشمه‌هاي ايريديم براي كاربردهاي صنعتي و بررسي جوشكاري در لوله‌هاي نفت و گاز و... .
توليد برق
حدود دوسوم از جمعيت جهان در كشورهايي زندگي مي‌كنند كه نيروگاه‌هاي هسته‌اي آنها در زمينه توليد برق و زيرساخت‌هاي صنعتي نقش مكمل را ايفا مي‌كنند. امروزه حدود 440نيروگاه هسته‌اي در 31كشور جهان برق توليد مي‌كنند. بيش از 15كشور از مجموع اين تعداد، براي تأمين حداقل 25درصد از توليد برق خود، به انرژي هسته‌اي متكي هستند.
دريانوردي
طي مسافت‌هاي طولاني براي حضور در آب‌هاي آزاد، به‌خصوص در زيردريايي‌ها، استفاده از موتوري كه از سوخت هسته‌اي استفاده مي‌كند را گريزناپذير مي‌سازد. لذا جهت توسعه ناوگان دريايي كشور، حفاظت از امنيت و نيز گسترش حمل‌ونقل دريايي، نيازمند موتور هسته‌اي و در اختيار داشتن امكانات غني‌سازي با غناي بالا (حداقل58درصد) هستيم.
حفاظت از محيط‌زيست
استفاده از شتاب‌دهنده‌ها در شناسايي آلاينده‌هاي هوا و آب و خاك، رديابي آلاينده‌هاي زميني، كنترل آلاينده‌هاي فسيلي و بيولوژيكي در هوا و فاضلاب و پسماندهاي بيمارستاني، از بين بردن پسماندهاي صنعتي و خانگي، ضدعفوني سطوح و... از ديگر كاربردهاي فناوري هسته‌اي است. فناوري هسته‌اي همچنين كاربرد عمده‌اي در بررسي‌هاي زمين‌شناختي دارد كه ازجمله آنها، مطالعه فرسايش خاك با استفاده از روش‌هاي هسته‌اي است.
راديو دارو
سالانه حدود 800هزار تا يك ميليون نفر در 125مركز هسته‌اي در بيمارستان‌هاي كشور از راديوداروها استفاده مي‌كنند. توليد راديوداروها در ايران ضمن مزيت اقتصادي ايجاد شده، تحريم‌هاي دارويي در زمينه راديوداروها را تا حد بسيار زيادي بي‌اثر ساخته است. مسئله ديگري كه اتكا به كشورهاي خارجي را در اين زمينه مشكل مي‌كند، نيمه عمر كوتاه برخي از داروهاست كه عملا وارداتشان را ناممكن مي‌سازد. براي مثال ردايوداروي «يد 123» كه براي تشخيص تيروئيد به‌كار مي‌رود، فقط 13ساعت عمر دارد.
باتري هسته‌اي
باتري هسته‌اي، دستگاه تبديل‌كننده انرژي اتمي به جريان برق مستقيم است. ويژگي اين باتري‌ها، عمر بسيار طولاني ده‌هاساله است. استفاده از باتري‌هاي هسته‌اي در برخي لوازم پزشكي ازجمله پيس‌ميكر(باتري قلب) از سال 1973سابقه دارد. تحقيقات براي صنعتي كردن استفاده از اين باتري‌ها در تلفن‌هاي همراه و رايانه‌هاي قابل حمل انجام شده است.