علاوه بر باورهای غلط والدین که فکر می‌کنند، هر کودکی که تب می‌کند یا آبریزش دارد و عطسه زیاد می‌کند، سرماخورده است، مشکل اساسی‌تر این است که هنوز بسیاری از والدین و به‌خصوص مادران نمی‌دانند که بهترین عکس‌العمل در هنگام سرماخوردگی کودک چیست؛ هنوز بسیاری از مادران سرماخوردگی را با خیلی از بیماری‌های عفونی اشتباه می‌گیرند و اقدام به درمانهای خودسرانه می‌کنند؛ هنوز خیلی از والدین نمی‌دانند کی باید کودکشان را نزد پزشک ببرند؛ و بالاخره این که حتی نمی‌دانند کدام داروها برای فرزندشان مفید است و کدام نیست.
نمونه بارز آن استفاده از آنتی‌هیستامین‌ها و شربت‌های سرماخوردگی در کودکان است. همین چند هفته قبل، اداره نظارت بر مواد غذایی و دارویی آمریکا اعلام کرد مصرف داروهای سرماخوردگی و ضد‌سرفه به‌خصوص آنتی‌هیستامین‌ها با یا بدون نسخه پزشک، در کودکان کم سن به ویژه در کودکان زیر 2 سال می‌تواند منجر به عوارض حتی مرگبار شود.
با آغاز فصل سرما، در رابطه با سرماخوردگی کودکان، نوع و زمان درمان دارویی آن با دکتر علی‌اصغر حلیمی، متخصص اطفال و استاد‌یار دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و معاون آموزشی بیمارستان شهدای تجریش گفت‌وگوی زیر را ترتیب دادیم.
- آقای دکتر، بچه‌ها چرا سرما می‌خورند؟
وقتی کودک سرما می‌خورد، تصور مادر این است که کودکش حتما ضعیف شده که مبتلا به سرما خوردگی شده است. بنابراین در کودکی که چند‌بار دچار سرماخوردگی می‌شود، مادر نگران است که شاید کودک دچار بیماری نقص سامانه ایمنی شده باشد.
- چرا می‌گویید مادرش فکر می‌کند؟ یعنی می‌خواهید بگویید سرماخوردگی اصلا ربطی به تضعیف سامانه ایمنی بدن ندارد؟
خیر، به هیچ‌وجه. ببینید حدود 10 تا15 درصد از کودکان زیر 3 سال سالانه حدود 10 تا 12 سال می‌توانند دچار سرماخوردگی شوند و 80 درصد از آنها حداقل سالانه 6 تا 8 بار این بیماری را تجربه می‌کنند. بنابراین تعداد دفعات زیاد سرماخوردگی به معنای نقص در سامانه ایمنی بدن کودک نیست.
- این روند تا چه سنی قرار است ادامه داشته باشد؟
این روند تا قبل از 3 سالگی است. اما بعد از 3 سالگی تعداد دفعات سرماخوردگی کودک تا 4 بار در سال کمتر می‌شود.
- در مورد آلرژی چطور؟ چون اغلب والدین با طولانی شدن علائم این بیماری آن را با سرماخوردگی اشتباه می‌گیرند.
دقیقا همین‌طور است. در حالی‌که هر کدام از این بیماری‌ها درمان خاص خود را دارند، مادر با این تصور که کودکش سرماخورده، از داروهای سرماخوردگی برای کودکش استفاده می‌کند و همین امر منجر می‌شود که همراه با بهبود نیافتن کودک، مادر از داروهای دیگر با دوزهای شدیدتر استفاده کند که در نهایت تداخل دارویی و بدتر شدن وخامت بیماری را به همراه خواهد داشت.
- کیپ شدن بینی یکی از شایعترین علائم حین این بیماری است و خیلی از مادران برای باز کردن راه بینی مسدود شده کودک خود از قطره‌های بینی بزرگسالان مثل فنیل‌افرین استفاده می‌کنند. این قطره‌ها تأثیری در باز شدن راه تنفسی کودک دارند؟
خیر، در این مواقع علاوه بر قطره فنیل افرین، مادر فکر می‌کند که راه بینی کودک را با هر چیزی می‌تواند باز کند؛ مثلا بعضی از مادران شیر خود را داخل بینی کودک می‌ریزند، در حالی‌که شیر چربی دارد و وقتی کودک نفس می‌کشد، این قطرات شیر در ریه رفته و ذات‌الریه ایجاد می‌کنند. علاوه بر این شیر محیط مناسبی برای رشد میکروب است، درحالی‌که بینی هم پر از میکروب بوده و در این حالت زمینه برای تکثیر میکروبها فراهم می‌شود. فنیل‌افرین هم عوارض زیادی برای کودک دارد که ما به هیچ‌وجه استفاده از آنها را توصیه نمی‌کنیم.
- خب اگر از قطره‌های آنتی‌هیستامین مثل فنیل‌افرین استفاده نکنند، پیشنهاد شما برای برطرف شدن این مشکل چیست؟
در مدت سرماخوردگی ما باید راه بینی کودک را با استفاده از قطره بینی کلرورسدیم باز کنیم چون قطره‌های دیگر وابستگی به دارو ایجاد می‌کنند و ممکن است که حتی بعد از مصرف، بینی کودک بیشتر کیپ شود.
- می‌گویید از آنتی‌هیستامین‌ها نباید برای نوزادان استفاده کرد. شربت‌های سرماخوردگی بچه‌ها هم آنتی‌هیستامین دارند. پس برای چه این شربت‌ها را درست می‌کنند؟
ببینید، محدودیت داروها به سن بچه بر می‌گردد. دادن یک سری از داروها در کودکان کمتر از 6 ماه به‌طور کامل ممنوع است. به‌عنوان مثال شربت‌سرماخوردگی، قطره فنیل‌افرین و آنتی‌هیستامین‌ها اصولا نباید برای بچه‌های زیر 6ماه استفاده شود. البته در زیر 3 ماهگی این داروها مطلقا قدغن هستند و در 3 تا 6 ماهگی به‌طور نسبی قدغن بوده و بین 6 ماه تا 2 سال هم توصیه می‌شود که از آنها استفاده نشود. بررسی‌های سازمان غذا و داروی آمریکا هم نشان داده که شربت سرماخوردگی دکسترومتورفان در زیر 2 سال به هیچ‌وجه نباید استفاده شود.
- این داروها چه عوارضی را می‌توانند در این دوران داشته باشند؟
بررسی‌های مختلف نشان دادند که مصرف آنتی‌هیستامین در کودکان در این سنین هم منجر به بی‌قراری می‌شود و هم گاهی باعث می‌شود که کودک تشنج کند. علاوه بر این آنتی‌هیستامین ضربان قلب را بالا می‌برد و خواب‌آلودگی ایجاد می‌کند. حتی دیده شده برای کودکان زیر 2 سال شربت سرماخوردگی و آنتی‌هیستامین اصلا اثر ندارد.
- خیلی از خانواده‌ها حتی از این داروها به‌عنوان ضد‌سرفه استفاده می‌کنند. در این مورد هم منع مصرف وجود دارد؟
بله.صددرصد. اصلا ما نباید سرفه را در کودک از بین ببریم. چون سرفه یک مکانیزم دفاعی است که ترشحات ریه را بالا می‌آورد و کودک دچار ذات‌الریه نمی‌شود، اما اگر ما با استفاده از این داروها سرفه را در کودک از بین ببریم، این ترشحات داخل ریه باقی مانده و ماندگاری بیماری را بیشتر می‌کند.
- یعنی شما می‌گویید شربت‌های ضد سرفه بیشتر ضرر دارند تا منفعت؟
نه! ما فقط شربت ضد‌سرفه را زمانی به کودک می‌دهیم که سرفه در خواب و غذا‌خوردن کودک اختلال ایجاد کند. چون خاصیت آنتی‌هیستامین این است که ترشحات ریه را غلیظ می‌کند و همین غلظت فرد را دچار بیماری ذات‌الریه می‌کند. پس آنتی‌هیستامین‌هایی مثل دیفن‌هیدرامین، پرومتازین و هیدروکسیزین باید بالای 2 سال و فوق‌العاده با احتیاط مصرف شوند، چون هر لحظه انتظار عوارض این داروها را باید کشید.
- پس اجازه بدهید یک بار داروهای مجاز برای یک کودک مثلا یک ساله را مرور کنیم.
بله، بیشترین تجویز ما قطره کلرورسدیم است که روزی 3 تا 4بار و نیم ساعت قبل از شیر‌دهی باید استفاده شود تا راه بینی کودک باز بماند. در ضمن اگر کودک تب شدیدی نداشت و بی‌قرار نبود، از تب‌بر استفاده نمی‌کنیم ولی اگر تب کودک شدید بود، در فواصل 4 تا 6 ساعت یک‌بار از قطره استامینوفن استفاده می‌کنیم. شربت سرماخوردگی هم اگر کودک واقعا لازم دارد، روزی 3 نوبت با فواصل 8 ساعت می‌تواند استفاده شود.
- برای کاهش دردهای عضلانی چه‌کار باید کرد؟
این دردها ممکن است با عفونت و درد گوش همراه باشند. تسکین این درد باید با استامینوفن باشد، ولی متأسفانه هنوز خیلی از والدین با دود سیگار سعی در کاهش درد گوش دارند در حالی که این کار اصلا فایده ندارد. البته گرم کردن ناحیه دردناک کمی تسکین دهنده است، منتها دود سیگار به‌ویژه اگر کودک آلرژی داشته باشد، بیماری او را تشدید می‌کند.
- کودکی که سرما می‌خورد، مسلما اشتهایش کم است و همین مادر را نگران می‌کند. آیا درست است که در این مواقع کودک را وادار به خوردن غذای بیشتری کنیم؟
خیر، در اینجا مادر باید تعداد دفعات غذا دادن را بیشتر کند، نه اینکه او را وادار به خوردن غذای بیشتری در یک وعده کند.
- به توصیه‌های تغذیه‌ای در دوران سرماخوردگی هم اشاره می‌کنید؟
بسته به سن کودک باید توصیه‌های تغذیه‌ای را رعایت کرد. اگر کودک شیر‌خوار بود، باید فواصل شیر‌دهی کمتر شود، از مایعات زیاد استفاده شود. محدودیت غذایی راهم برای کودک ایجاد نکنیم البته اگر آلرژی در کار نبود چون کودک در این دوره کم‌اشتها است و با محدودیت غذایی ممکن است وزن زیادی را از دست دهد.
- مسئله دیگری که باعث وحشت مادران می‌شود، تب کودک است و مادر فکر می‌کند که این تب منجر به تشنج می‌شود. در چند درصد موارد تب کودک با تشنج همراه است؟
ببینید، مقدار تب در سرماخوردگیها خفیف است و در ضمن کودک زیر 6 ماه هنگام تب به هیچ‌وجه تشنج نمی‌کند مگر این که بیماری دیگری در کار باشد.
- حالا یک سؤال دیگر. اگر مادر تمام این نکات را بداند، نیازی به مراجعه به پزشک هست؟
اگر مادر اقدامات اولیه را برای جلوگیری از عود سرماخوردگی انجام دهد، مثل استفاده از مایعات و قطره بینی و دستگاه بخور، درصورت ادامه بیماری، باید به پزشک مراجعه کند چون شاید مادر بیماری را به درستی تشخیص نداده باشد.
- آنتی‌بیوتیک‌ها تأثیری در درمان بیماری دارند؟
متأسفانه تصور غلط دیگر این است که خیلی از مادران فکر می‌کنند که سرماخوردگی کودکشان با آنتی‌بیوتیک برطرف می‌شود و برای همین قبل از مراجعه به پزشک به کودک آنتی‌بیوتیک می‌دهند. از طرف دیگر، این مادران اصرار دارند که حتی اگر پزشک هم برای کودک آنتی‌بیوتیک تجویز نکند، کودک را به امید تجویز این دارو به پزشک دیگری ارجاع می‌دهند در حالی‌که نوع میکروب سرماخوردگی با نوع میکروب بیماری‌های دیگر متفاوت است و آنتی‌بیوتیک هیچ جایی در درمان آن ندارد.
- آقای دکتر، تصور خیلی از والدین این است که سرماخوردگی کودکشان بدن او را مستعد به سرماخوردگی بعدی می‌کند یا از سرماخوردگی بعدی جلوگیری می‌کند. به‌نظر شما این باور درستی است؟
خیر، سرماخوردگیها ممکن است پی در پی بوده و عوارض داشته باشند ولی اینکه یک سرماخوردگی منجر به سرماخوردگی بعدی می‌شود اصلا درست نیست. علاوه بر این، یک سرماخوردگی به هیچ‌وجه از سرماخوردگی بعدی جلوگیری نمی‌کند. چون ما ویروسهای زیادی داریم که هر کدام برای کودک بیماری‌زا هستند. مثل رینو ویروس، ویروس آنفلوانزا و... اگر مادر اینها را بداند، هر بار که کودک سرما می‌خورد، توهم این را ندارد که کودک بدنش مستعد سرماخوردگی شده است.
- واکسن آنفلوانزا و نقش ایمن‌کننده آن در مقابل سرماخوردگی چیست؟
متأسفانه این واکسن به غلط به‌عنوان واکسن سرماخوردگی تبلیغ می‌شود، در حالی‌که بیش از 100 نوع ویروسی که وارد بدن می‌شوند، شاید فقط یکی 2تا از آنها مربوط به آنفلوانزا باشند و چون علائم آنفلوانزا شدید است، این واکسن برای آن ویروسهای مربوط به آن تولید شده، نه برای بقیه ویروس‌ها. زدن واکسن آنفلوانزا از سرماخوردگی با ویروسهای دیگر جلوگیری نمی‌کند.