یا اتاق تنگ و تاریکی که در آن یک نفر در حال بازجویی متهم است؟ قبول دارید که هیچ‌کدام از ما تصور درستی از آگاهی نداریم؟ شاید فقط در همین حد بدانیم که سر و کار کارآگاهان این اداره با سرقت و جنایت است. فقط همین. ولی عمرا هیچ‌کدام‌تان نمی‌توانید تصور کنید که این اداره برای خودش چه تشکیلاتی دارد.
گزارش را بخوانید تا متوجه شوید که یک کارآگاه ایرانی، برای اینکه راز یک جنایت را فاش کند چه ابزار پیشرفته‌ای در اختیار دارد. این گزارشی است از مرکز تشخیص هویت پلیس آگاهی ناجا؛ جایی که به مناسبت هفته ناجا رفته‌ایم سراغش.
اوایل خیابان نوفل لوشاتو، درست روبه‌روی دیوار دور‌و‌دراز سفارت روسیه، یک فولکس کابین‌دار ایستاده و سربازی در حال شستن شیشه‌هایش است. چند نفری هم دارند از پشت ماشین وسایلشان را برمی‌دارند. همین‌‌طور که سرباز شیشه را دستمال می‌کشد، می‌توانی عنوان «بررسی صحنه جرم» را روی ماشین بخوانی. آن چند نفر هم احتمالا از صحنه یک جنایت می‌آیند.
کمی آن طرف‌تر لهجه اصفهانی مرد میانسالی را می‌شنوی که قیافه‌اش بدجوری شبیه کارآگاه سریال میوه ممنوعه است؛ مردی که مثل توی فیلم‌ها یک کیسه دربسته توی دستش دارد که چند تا پوکه خالی تویش انداخته‌اند. اگر بیشتر فضولی کنی، می‌فهمی که او یکی از کارآگاهان پلیس آگاهی اصفهان است که آمده اینجا تا سرنخی از سرقت مسلحانه شب گذشته شهرش پیدا کند. او برای دستگیری سارقان نیاز به اطلاعات پلیس‌های سفیدپوش دارد. اینجا مرکز تشخیص هویت آگاهی است؛ جایی که پلیس‌هایش سفید می‌پوشند.
امکانات در حد پوآرو
سرهنگ عبدالله قاسمی، رئیس اداره اجتماعی پلیس آگاهی است. او درباره تشکیلاتی که آنها در مرکز تشخیص هویت دارند، توضیح می‌دهد: «وظیفه این دایره، بررسی آثار به جا مانده در صحنه‌های جرم است.
از سرقت‌های ساده بگیرید تا جنایت‌های سنگین». جناب سرهنگ ضمن یادآوری اینکه همه پرسنل در این ساختمان جزو تحصیلکرده‌های پلیس هستند و حداقل مدرک لیسانس دارند، می‌گوید: «از سال 1370، توجه زیادی به این بخش شد؛ طوری که با خرید تجهیزات به‌روز دنیا و اعزام نیرو به کشورهای اروپایی، الان مرکز تشخیص هویت آگاهی یکی از پیشرفته‌ترین مراکز در سطح دنیاست». باور کردنش کمی مشکل است ولی اگر شما هم گشتی در این ساختمان چند طبقه بزنید، دهانتان از تعجب باز می‌ماند.
مجموعه این ساختمان از 3 مرکز تشکیل شده، «واحد بررسی صحنه جرم»،«آزمایشگاه‌های تحقیقات جنایی» و «بانک اطلاعات انگشت نگاری مجرمین».
ولی شاید جذاب‌ترین بخش، همان آزمایشگاه‌های تحقیقات جنایی باشند؛ جایی که ما فقط توی فیلم‌های خارجی نمونه‌ای از آنها دیده‌ایم. اینجا 4 تا آزمایشگاه هست. آزمایشگاه شیمی جنایی، فیزیک جنایی، بیولوژی و بررسی اسناد و تطبیق آثار انگشت.
اگر چرخی در این آزمایشگاه‌ها بزنید، آن وقت متوجه می‌شوید که خیلی از اتفاقاتی که در سریال‌های پلیسی خارجی می‌افتد، فقط فیلم نیست بلکه واقعا جایی وجود دارد که مثلا بتوانند از روی رد پای یک مجرم تشخیص بدهند که چطور راه می‌رفته یا مثلا از ته مانده یک بشقاب یا یک ته سیگار متوجه شوند که مقتول با چه سمی کشته شده!
به دنبال سر نخ
«ما در تمام مراکز استان‌ها اداره تشخیص هویت داریم. در عین حال، مرکز تشخیص هویت ما در تهران، به عنوان یکی از پیشرفته‌ترین مراکز در سطح دنیا، با کل کشور تعامل دارد. مثلا همین آقایی که جلوی در دیدید، از کارآگاهان اصفهان است که برای بررسی پرونده سرقت مسلحانه دیشب به تهران آمده».
سرهنگ قاسمی از سرعت عمل بررسی آثار به جا مانده در صحنه جرم می‌گوید: «الان در صورت لزوم کل مدارک جنایی ظرف 24 ساعت به این مرکز ارسال می‌شوند. ما هم پس از بررسی 24 ساعته، پاسخ را بر می‌گردانیم».
او توضیح می‌دهد که در شهرهای بزرگ برای بررسی صحنه جرم بین نیروهای پلیس تفکیک وظایف وجود دارد. چطوری؟ «بعد از وقوع هر جرمی، عوامل انتظامی در صحنه حاضر می‌شوند. از این مرحله به بعد، در صورتی که این افراد تشخیص بدهند که نیاز به حضور کارشناس در صحنه هست، گروه کارشناسی به محل اعزام می‌شوند و اقدامات محلی را انجام می‌دهند. حالا تعداد این افراد بسته به اهمیت موضوع افزایش می‌یابد بعد هم اگر لازم باشد با سازمان‌هایی مثل پزشکی‌قانونی ارتباط برقرار می‌کنیم».
به طور کلی مراکز تشخیص هویت، بعد از وقوع جرم، 2کار می‌کنند. اولین وظیفه بر عهده گروه بررسی صحنه جرم است که بلافاصله بعد از واقعه در صحنه حاضر می‌شوند و به جمع‌آوری آثار و مدارک می‌پردازند؛ آثاری مثل اثر انگشت، رد پا، بزاق دهان و... این گروه بلافاصله مدارک را در اختیار آزمایشگاه‌های جنایی قرار می‌دهند. آنها بعد از تحویل مدارک، دیگر کاری ندارند و برای ماموریت بعدی آماده می‌شوند.
وظیفه بعدی برعهده پرسنل آزمایشگاه‌هاست که باید به بررسی آثار بپردازند. آنها وظیفه دارند به کارآگاهان اطلاع بدهند که مثلا پوکه‌هایی که پیدا شده مربوط به همان صحنه جنایت است یا خیر؛ یا اینکه گروه خونی متهم چیست و کارهایی از این دست.
هیچ‌کس نمی‌تواند فرار کند
«معمولا در گروه بررسی صحنه جرم، یک پلیس زن حضور دارد. در صورتی که در صحنه‌ای مقتوله وجود داشته باشد، حتما 2نفر پلیس خانم با گروه می‌فرستیم تا از نظر مسائل شرعی مشکلی پیش نیاید».
سرهنگ قاسمی یادآوری می‌کند که یکی از سخت‌ترین کارهای پلیس بررسی آثار به جا مانده در صحنه جرم است. خصوصا اگر پلیس‌ها خانم باشند؛ «خیلی وقت‌ها شما در یک صحنه با جنازه‌ای مواجه می‌شوید که چند ماه مانده و به قول بچه‌ها صابونی شده؛ یعنی اگر دست به پوستش بزنید مثل صابون لیز می‌خورد و جمع می‌شود. یا خیلی وقت‌ها قاتل برای اینکه لو نرود، جنازه را مثله کرده یا حتی سوزانده است.»
بررسی یک قتل یا یک سرقت مسلحانه ممکن است ماه‌ها طول بکشد ولی با وجود چنین تجهیزاتی، خیلی بعید است که قاتلی بتواند از دست قانون فرار کند. این را سرهنگ قاسمی هم تأیید می‌کند؛ «بیش از 90درصد قتل‌ها، کشف می‌شوند». و این حاصل همکـاری کارآگاهان و پلیــس‌هـای ســفیدپوش در مــــرکـــز تــشـخــیص هویت است.
تاریخچه مرکز تشخیص هویت پلیس آگاهی
سال 1330 در مجموعه شهربانی تهران، اداره‌ای به وجود آمد که کار انگشت‌نگاری از متهمان را انجام می‌داد. از همان زمان، بانک اطلاعاتی اثر انگشت مجرمین به صورت دستی نگهداری می‌شد.
از سال 50، آزمایشگاه‌های تحقیقات جنایی هم به این مجموعه اضافه شدند و تحصیلکرده‌های رشته‌های شیمی و فیزیک در این اداره مشغول به کار شدند. تا پیش از انقلاب، این مرکز را فقط در شهر تهران داشتیم؛ مرکزی که از 2 اداره تشخیص هویت و پلیس بین‌الملل تشکیل می‌شد.
در سال60 پلیس بین‌الملل از این اداره جدا شد و به صورت مستقل شروع به فعالیت کرد. از آن موقع مرکز تشخیص هویت با 2 آزمایشگاه اثر انگشت و تحقیقات جنایی فعالیتش را ادامه داد تا سال 70 که نیروی انتظامی شکل گرفت. از این سال به بعد به استانداردسازی این مرکز توجه بیشتری شد و با اعزام نیرو به خارج از کشور، آموزش‌های لازم هم به دست آمد. الان این مرکز با خرید پیشرفته‌ترین دستگاه‌ها و 4 آزمایشگاه، یکی از مجهز‌ترین مراکز بررسی جرم در دنیاست.
به دنبال سرنخ
مرکز تشخیص هویت، 4 آزمایشگاه دارد که هر کدام، به فراخور اسمی که برایش گذاشته‌اند، یک قسمت از بررسی سرنخ‌های پرونده را برعهده می‌گیرد. بد نیست وظایف هر کدام از این آزمایشگاه‌ها را به تفکیک بدانید.
آزمایشگاه بیولوژی: بخشی از آثار به‌جا مانده از صحنه‌های جرم به این آزمایشگاه ارسال می‌شوند. نمونه‌هایی مثل خون – که معمولا به مقدار زیاد در صحنه وجود دارد – مو، بزاق، استخوان و بافت. از این نمونه‌ها برای تعیین گروه خونی قاتل و مقتول، رد پدر و فرزندی، تعیین هویت اجساد و حتی تعیین DNA استفاده می‌کنند.
DNA در مرحله اول از طریق استخوان یا بافت تشخیص داده می‌شود ولی اگر پرونده‌ای خیلی گره بخورد و این نمونه‌ها وجود نداشته باشند، کارشناسان این آزمایشگاه از طریق مو و خون به‌جا مانده در صحنه می‌توانند DNA فرد را شناسایی کنند. این روش بسیار پیشرفته می‌تواند گره بسیاری از پرونده‌ها را باز کند. الان در این مرکز به صورت آزمایشی، بانک اطلاعات DNA متجاوزین به عنف در حال آماده‌سازی است.
آزمایشگاه شیمی جنایی: آزمایش روی هر نمونه‌ای که احتمال می‌دهند مجرم از آن استفاده کرده باشد، تشخیص سموم کشنده، مواد مخدر، الکل‌ها، مقایسه رنگ اتومبیل‌ها به‌خصوص در صحنه‌های تصادف، بررسی بقایای شلیک بر اثر سلاح گرم، مواد منفجره و حتی بازسازی انگشتان اجساد و تعیین هویت آنها بر عهده این آزمایشگاه است. ضمن اینکه کارشناسان این آزمایشگاه قادرند آلیاژ مواد مختلف را با کمترین جزئیات به دست بیاورند.