از قضا یک روز، یکی از همسایه‌ها زد خانه‌اش را کوبید و خانه‌اش را کرد 4 تا. طبیعتا آن نصف حیاط که حالا 4 تا مشتری پیدا کرده بود، باید بین 4 تا تقسیم می‌شد و سهم نصف حیاط خلوت خانه قدیمی باقی می‌ماند.
اما 4تا همسایه تازه دبه درآوردند که نه نمی‌شود، آن قضیه نصف نصف برای قبل بود؛ الان ما هر کدام‌مان کلی کار با این حیاط خلوت داریم.
در قصه بالا، اگر حیات خلوت را همان دریای خزر و 2 همسایه قدیمی را شوروی و ایران و 4همسایه جدید را 4 کشور روسیه، ترکمنستان، آذربایجان و قزاقستان فرض کنیم، تقریبا به قصه خزر می‌رسیم.
بحث رژیم حقوقی خزر این روزها دوباره داغ شده چون سران این کشورها در تهران جمع شد‌ه‌اند تا تصمیمی برای این ماجرا - که 16 سال است (از زمان انحلال شوروی) طول کشیده - بگیرند. نکته جالب اجلاس تهران، دیدار دوباره دوستان قدیمی و همکاران کا.گ.ب شوروی با هم است، این بار در قامت رؤسای جمهور کشورهای شوروی سابق.
دریاچه شمالی ایران در همه دنیا به نام ایرانی آن یعنی کاسپین (همان قزوین خودمان) شناخته می‌شود اما خود ما آن را به نامی غیر ایرانی و مجعول صدا می‌زنیم. خزر نام قومی در غرب دریاچه بود. درست برعکس خلیج‌فارس که داریم تلاش می‌کنیم تا بگوییم «خلیج‌عربی» عنوانی جعلی است.
مثل استخر
دریای خزر - همان‌طور که خودتان می‌دانید با ذخیره یک درصد آب دریاهای دنیا - بزرگ‌ترین دریاچه جهان است. طول شمالی ـ جنوبی آن 1204 کیلومتر و متوسط عرض شرقی ـ غربی‌‌اش 554 کیلومتری می‌شود و مساحت‌اش 376 هزار مترمربع. خزر 26 متر از سطح آب‌های آزاد پایین‌تر است؛ یعنی اگر قرار باشد خلیج فارس به اینجا وصل شود، آب از خلیج به خزر می‌ریزد و تمام شهرهای ساحلی ما زیر آب می‌رود.
این دریاچه مثل استخر است که از بالا به پایین عمقش به مرور زیاد می‌شود؛یعنی درست جایی که ما قرار داریم. در بخش شمالی - یعنی آنجایی که سر خزر به سمت راست چرخیده - میانگین عمق به 6 متر نمی‌رسد و جالب است که عمق یک پنجم آنجا یک متر هم نیست؛ یعنی ملت تا کیلومترها در دریا جلو می‌‌روند ولی آب از کمرشان بالاتر نمی‌رود ( فکرش را بکنید، اگر کسی آنجا بخواهد خودش را غرق کند چه کار می‌کند؟) این منطقه در زمستان یخ می‌بندد. در بخش میانی یعنی همان کمر خزر، عمق آب به 300 متر می‌رسد.
در همین بخش و در شرق، خلیجی هست به نام «قره‌بغاز» که 4 متر از خزر پایین‌تر است و مثل زالو مدام آب را از خزر می‌مکد و تبخیر می‌کند. در جنوب که ماییم، عمیق‌ترین نقطه بیشتر از هزار متر است و هیچ‌وقت دمای هوا زیر صفر نمی‌رود. آب در خزر برخلاف جهت عقربه ساعت می‌چرخد. در ضمن همه جایش هم مثل گیلان و مازندران بهشت نیست. در مناطق شمالی و ترکمنستان، کویر همنشین خزر است. کنار سفره خزر 12 میلیون نفر نشسته‌اند که نصفشان ایرانی‌اند.
آنچه در زیر پنهان است
اهل فن می‌گویند دایناسورهای عزیز و ملحقات‌شان تا 220 میلیارد بشکه (16 درصد ذخایر جهانی ) نفت و 89/7 تریلیون مترمکعب گاز زیر خزر به یادگار گذاشته‌اند که حداقل 5 تریلیون دلار می‌ارزد اما به دلیل نفوذ نفت در عمق زیاد لایه‌ها، فقط حدود 10درصد آن (22 میلیارد بشکه) کشف شده که در6حوزه نفتی جمع است و حالا سر 3تایشان دعوا است.
قزاقستان و روسیه سر حوزه نفتی کاشغان دعوا دارند؛ ترکمنستان و آذربایجان سر کاپاز؛ ایران و آذربایجان هم سر حوزه البرز(یا به قول آذربایجانی‌ها آراز). 90 درصد خاویار جهان هم از همین دریاچه (از قسمت عمیق ، یعنی متعلق به ایران)به دست می‌آید که هر کیلویش بیشتر از 3 میلیون تومان می‌ارزد.
همه توافقات قبلی
امپراتوری روسیه تازه همزمان با دولت صفوی سروسامان گرفت و گل و گشاد شد و به خزر رسید. وقتی که صفوی‌ها در اصفهان چشم هم را درمی‌آوردند و افغانی‌ها ایران را گرفته بودند، روس‌ها باکو و رشت را گرفتند ولی نادر همه را پس گرفت و روس‌ها تا گرجستان عقب رفتند. سیاست سر خوردن روس‌ها در زمان قاجار شدت پیدا کرد و 2 جنگ خفن اتفاق افتاد که 2 تا عهدنامه هم بعد از آنها نوشته شد که روس‌ها را تا ارس پایین آورد. از آن‌طرف هم ناصرالدین‌شاه یکهویی، رود اترک را مرز اعلام کرد تا 3 طرف خزر‌روسی شود.
در ماده 5 عهدنامه گلستان (سال 1813میلادی) و ماده 8 عهدنامه ترکمن‌چای (سال 1828م)، راجع به دریای خزر این‌طور تصمیم گرفته شده بود؛ دریای مازندران حوزه آبی داخلی 2 کشور است اما کشتیرانی نظامی‌حق روس‌هاست.
سال 1921 که کمونیست‌ها به جای تزارها نشستند، تریپ رفاقت برداشتند و حقوق دوطرف مساوی شد.تا انحلال شوروی، همیشه بحث بهره‌برداری مشترک (مشاع) مطرح بود؛ البته مرز فرضی، خطی از آستارا تا حسینقلی بود که مرز هوایی بود نه دریایی (این «حسینقلی» شهری در استان گرگان است، نه آدمیزاد!).
در این سال‌ها، شوروی آن‌قدر پت و پهن بود که کاری با خزر نداشته باشد؛ ضمن اینکه کل‌کل با آمریکایی‌ها و همین‌طور نفت قفقاز، کمونیست‌ها را بی‌خیال دریاچه کرده بود. البته شوروی برای اداره این دریا آن را به 6قسمت تقسیم کرده بود که هر کدام به یکی از جمهوری‌هایش می‌رسید؛ آذربایجان، داغستان، کالمیکیا، روسیه، قزاقستان و ترکمنستان.
مدعی‌های جدید
پایان کارشوروی، 3 کشور تازه را همسایه خزر کرد که حالا خزر برایشان مهم بود چون جز این دریاچه، راهی برای عرض اندام نداشتند. آن اول‌ها، همه کشورها معتقد بودند خزر را تقسیم نکنیم؛ همه همین‌طور که دور سفره نشسته‌ایم خوب است و به طور مشاع استفاده می‌کنیم.
حتی قرار شد سازمان مشخصی برای نظارت بر فعالیت‌های ساحلی درست شود. بعدش روسیه گفت بیایید کف را تقسیم کنیم و سطح مشترک باشد؛ این‌طوری هر کس چاه نفت خودش را می‌زد و روسیه به خاطر ناوگان دریایی قوی‌‌اش جولان می‌داد.
اما وقتی خبر رسید که زیر خزر خیلی نفت و گاز خوابیده و علم هم آن‌قدر پیشرفت کرده بود که بشود آنها را بالا کشید، بعضی کشورها گیر دادند که حالا سفره را تقسیم کنیم. اما مسئله این است که هر کشور ساز خودش را می‌زند و با اینکه تا حالا بیشتر از 20 نشست کاری برگزار شده اما هنوز توافق کاملی ایجاد نشده.
نگهبان خزر
آمریکایی‌ها همان اوایل انحلال شوروی، بساطشان را در آذربایجان پهن کردند تا به روسیه و ایران فشار بیاورند. آنها دارند پروژه نگهبانان خزر را با بودجه 100 میلیون دلار در سواحل آذربایجان اجرا می‌کنند تا جا پای نظامی‌شان در منطقه محکم شود.
یانکی‌ها به جز شرکت در امر اکتشاف و استخراج ذخایر نفتی آذربایجان، خط لوله باکو ـ جیحان را هم زورکی راه انداخته‌اند تا نفت را بعد از گذراندن از گرجستان و ترکیه به دریای سیاه برسانند و حتی یک مسیر ترانزیت نفت‌کشی بین قزاقستان و آذربایجان در وسط دریای خزر راه انداخته‌اند تا بلکه با نفت قزاق‌ها، لوله نفت باکو ـ جیحان پر شود.
این همه تلاش برای این است که آسان‌ترین و سریع‌ترین راه برای انتقال نفت - یعنی خاک ایران - دور زده شود. در مسیر ایران، نفت خام کشورهای خزر به لوله‌های سراسری نفت ایران می‌رسد و از آنجا به سرعت به خلیج‌فارس می‌رسد یا با نفت جنوب ایران تعویض می‌شود.
قزاقستان
مساحت: 2 میلیون و 710 هزار کیلومتر مربع (6/1 برابر ایران)
رئیس‌جمهور: نورسلطان نظربایف
ویژگی: در فیلم «بورات»، هالیوود این کشور را از نظر عقب‌ماندگی به سخره کشید اما آنها پایگاه فضایی بایکونور را دارند که اکثر پروازهای فضایی روسیه از آنجا انجام می‌شود. آنها جزء قدرت‌های برتر اتمی‌اند.
در زمان شوروی، قزاقستان تبعیدگاه بقیه نژادها بود و خود قوم قزاق که مغول‌تبار بودند در اقلیت. بعد از استقلال، نظربایف با سیستم قزاقیزه کردن، غیرقزاق‌ها را با زبان خوش بیرون انداخت. رئیس‌جمهور، خانواده جالبی هم دارد؛ دخترش همه‌کاره رسانه‌های کشورش است و می‌گویند زنش هم در سفارت اتریش مسئولیت دارد.
نظر: آنها با استناد به اینکه دریای خزر از راه کانال ولگا ـ دن به دریای سیاه ارتباط پیدا می‌کند، می‌گویند خزر دریای آزاد است؛ پس معتقدند 12 مایل اول به عنوان دریای سرزمینی و 24 مایل مناطق مجاور تا هر جا که با کشورهای دیگر برخورد نکند، باید آب آزاد و منطقه انحصاری اقتصادی فلات قاره باشد. نظر آنها به روس‌ها نزدیک است و با آنها توافق کرده‌اند. قزاقستان با ترکمنستان هم به همین روش تقسیم غنایم کرده.
ترکمنستان
مساحت: 488 هزار کیلومتر مربع(یک چهارم ایران)
رئیس‌جمهور: بردی محمد اف
ویژگی: تا چند ماه پیش، تصویر دنیا از این کشور، فقط صفرمراد نیازف بود. همه جای ترکمنستان پر از نشانه‌های او بود؛ گوشه تلویزیون تصویرش بود و کتاب نصایحش کتاب درسی مدارس. خلاصه، استاد کمر همت بسته بود تا سال‌ها حاکم بماند اما اجل مهلتش نداد. چند ماهی است رئیس‌جمهور تازه‌کار جایش نشسته. ترکمنستان ارزان‌ترین بنزین در منطقه را دارد. هر که بیشتر فرزند بیاورد جایزه می‌گیرد. این کشور، سومین صادرکننده پنبه در دنیاست.
نظر: طرفدار تقسیم‌اند و مثل آذربایجان فکر می‌کنند چون در صورت تقسیم، یک حوزه نفتی بدون شریک گیرشان می‌آید. البته آنها معتقدند تا 45 مایل از ساحل مال خودشان است و بقیه مشاع. ترکمنستان و قزاقستان مرزهایشان را در امتداد خط میانی دریا تقسیم کرده‌اند. ترکمنستان و آذربایجان هم دریا را براساس خط میانه بین 2 دولت تقسیم کردند اما سر یک حوزه نفتی به مشکل خوردند و قضیه مالید.
ایران
مساحت: یک میلیون و 648 هزار کیلومتر مربع
رئیس‌جمهور: محمود احمدی‌نژاد
ویژگی: ایرانی‌ها زیباترین و شلوغ‌ترین ساحل خزر را دارند. 2 استان مازندران و گیلان در تابستان، میزبان میلیون‌ها ایرانی است که از گرمای فلات مرکزی به ساحل این دریاچه هجوم می‌آورند.
خاویار ایرانی - که از گران‌ترین خوردنی‌های دنیاست - حاصل همین دریاست و چون این نوع ماهی در اعماق زیاد زندگی می‌کند، بیشتر در سواحل ایران صید می‌شود.
نظر: ایرانی‌ها اول معتقد به همان سیستم مشاع بودند اما بعد از اینکه هر کس کار خودش را کرد، پیشنهاد تقسیم دریا به 5 قسمت مساوی را دادند؛ طوری که هر کس ساحل بیشتری داشته باشد، عمق کمتری دارد و برعکس. در این طرح، سرجمع هر کشور، 20 درصد زیر و روی آب را دارد.
آذربایجان
مساحت :86 هزار کیلومتر مربع (کوچک‌تر از استان سمنان)
رئیس‌جمهور: الهام علی‌اف
ویژگی: آنها خیال آذربایجان بزرگ را در سر می‌پرورانند و نگاه ناجوری به آذربایجان ما دارند، ولی کلا مال این حرف‌ها نیستند. بلافاصله بعد از استقلال پریدند بغل آمریکایی‌ها و تنها کشوری از کشورهای شوروی سابقند که ریاست جمهوری در آنجا موروثی است. آنها آن‌قدر خزر را ملک شخصی‌شان می‌دانند که در قانون اساسی‌شان، فضای هوایی خزر را جزء کشور خود به حساب آورده‌اند.
نظر: طرفدار تقسیم زیر و بالای آب‌اند و معتقدند که دریا در زمان شوروی بین جمهوری‌ها تقسیم شده (همان 6 بخش) و مرز آبی ایران هم همان خط آستارا - حسینقلی است و بر همین اساس، با شرکت‌های آمریکایی قرار داد امضا کرده‌اند. 6 سال پیش، همین خودسری باعث شد یک کشتی نظامی‌ایران به کشتی اکتشافی این کشور اخطار بدهد که تنش شدیدی در روابط 2 کشور ایجاد کرد.
روسیه
مساحت: 17 میلیون کیلومتر مربع (11 برابر ایران)
رئیس‌جمهور: ولادیمیر پوتین
ویژگی: روسیه هنوز هم بزرگ‌ترین کشور جهان (از نظر مساحت) است و خودش را وارث اصلی شوروی می‌داند و برای همین شعارش این است؛ مرزهای شوروی سابق، مرزهای ماست. حق وتو دارد و جزء 8 کشور صنعتی است.
به نظر می‌رسید با انحلال شوروی و ریاست جمهوری یلتسین - که عاشق زهرماری بود - زوار روسیه در برود اما پوتین جودوکار و عضو سابق کا.گ.ب، در این 7 سال کشور را جمع‌وجور کرد.
نظر: روس‌ها اول از ترس سرمایه‌گذاری آمریکایی‌ها و اروپایی‌ها گفتند همان سیستم قبلی یعنی مشاع، بعد دیدند زورشان نمی‌رسد و الان است که سفره چرب نفت هپلی‌هپو شود، گفتند کف دریا را تقسیم می‌کنیم اما روی دریا مشترک باشد؛ این یعنی کشتی‌های روسیه - که 90 درصد کشتی‌های خزر را تشکیل می‌دهند - هر جا خواستند جولان بدهند.
روسیه با همین ایده، 47 درصد دریا را با 2همسایه‌اش - قزاق‌ها و آذربایجانی‌ها - تقسیم کرده.