يا چرا بايد نام شبه‌جزيره‌اي در جنوب شرقي عراق، بر دل ميليون‌ها ايراني داغي التيام‌نيافتني بگذارد؟ چه چيزي آن بيابان، يا همان فكه را عزيز كرده است؟ چرا فاو، با اين آواي دلنشين، اين قدر تلخ است؟ جغرافيا مي‌تواند مفهومي فراتر از عوارض زمين و طول و عرض داشته باشد. در طول دفاع مقدس، مناطقي در كشورمان عزيز شدند كه پيش از آن حتي كسي خارج از استان‌هاي جنوبي و غربي، اسمشان را هم نشنيده بود. مفهوم جغرافيا، وقتي كه دفاع‌مقدس از وطن در ميان باشد، از بند طول و عرض رها مي‌شود. چه‌كسي مي‌تواند بگويد وقتي كه سربازان كشورمان براي آزادسازي شلمچه جانفشاني مي‌كردند، اين منطقه در غرب خرمشهر، ارزشي به اندازه تمام ايران نداشت؟ اين نام‌هاي پيش از آن ناآشنا، حالا بخشي از تاريخ يك فداكاري بزرگ هستند و همين فداكاري است كه به اين جغرافيا، به اين نام‌ها، مفهومي گسترده‌تر داده است. فكه، بعد از جنگ هم همان منطقه بياباني بين 2 استان خوزستان و ايلام است اما به واسطه جواناني كه شهادتشان را ديده است، به چيزي از تنها يك منطقه بياباني تبديل شده است. جغرافياي مناطق جنگي كشور، تقدسي به‌خود گرفته است كه تا تاريخ برقرار است، جاودان خواهد ماند.
- فكه
فكه منطقه‌اي بياباني در شمال خوزستان و جنوب ايلام است كه يادآور دردهاي زيادي در جنگ است. يكي از محورهاي اصلي عراق در حمله سراسري به ايران، همين منطقه فكه بود. عمليات والفجر مقدماتي در منطقه فكه، تلفات زيادي به جا گذاشت. تعداد زيادي از نيروهاي ايراني بعد از پايان عمليات در اين سرزمين جاماندند. برخي بر اثر تشنگي در بيابان سوزان فكه كشته شدند و عده‌اي هم به‌طرزي فجيع توسط نيروهاي بعثي كشته شدند حتي عراقي‌ها برخي از مجروحين را زنده‌به‌گور كردند. اين سرزمين علاوه‌بر آنكه محل كشته‌شدن تعداد قابل‌توجهي از رزمندگان ايراني است، شاهد كشته‌شدن 3فرمانده بزرگ جنگ «ابراهيم هادي، حسن باقري و مجيد بقايي» نيز بود. فكه تا آخر جنگ در دست نيروهاي عراقي باقي ماند و برخي پيكرها همچنان در ميادين مين باقي ماند. داستان فيلم شيار 143مربوط به شهدايي است كه در اين منطقه جا مانده بودند. فكه به قتلگاه شهيدان معروف است.
- سومار
اين شهر يكي از نخستين اهداف عراق در حمله سراسري به ايران بود. سومار در جنگ مورد حمله شيميايي عراق قرار گرفت. اين شهر در انتهاي جنگ از دست نيروهاي عراقي خارج شد. نفت‌شهر در مجاورت سومار هم يكي از شهرهاي ديگري است كه عراق در روزهاي اول يورش توانست فتح كند.
- اسلام‌آباد غرب
اسلام‌آباد غرب در جنگ ايران با عراق، نقشي استراتژيك در پشتيباني و تهيه تدارك براي مناطق جنگي در غرب كشور داشت. از همين رو به يكي از اهداف بمباران‌ها و موشكباران‌هاي عراق تبديل شد و بيش از 10هزار نفر از مردم اين شهر در جنگ به همين‌خاطر شهيد شدند. در انتهاي جنگ، در عمليات مرصاد، نيروهاي منافقان در دشت حسن‌آباد كه از توابع اسلام‌آباد است شكست خوردند و تار و مار شدند. در جريان حمله منافقان به اين شهر، بيمارستان عمومي اين شهر به شكلي وحشيانه به آتش كشيده شد. منافقان بيماران و كاركنان را در حياط بيمارستان قتل‌عام كردند و بعد آنها را به آتش كشيدند.
- جزيره مجنون
اين جزيره در استان بصره عراق قرار دارد. نيروهاي نظامي ايران در عمليات خيبر اين جزيره را فتح كردند با اين حال عراق موفق شد يك سال بعد آن را پس بگيرد. عراق براي بازپس‌گيري اين جزيره، به روش‌هايي غيرانساني مانند به جريان انداختن الكتريسيته در آب و همينطور استفاده گسترده از سلاح‌هاي شيميايي دست زد. شماري از فرماندهان بسيار سرشناس ايران مانند حاج ابراهيم همت، مهدي باكري و ديگران در اين جزيره شهيد شدند.
- شلمچه
روستا و منطقه‌اي مرزي در غرب خرمشهر و مرز ميان ايران و عراق و نزديك‌ترين نقطه مرزي به شهر بصره در كشور عراق است. يكي از محورهاي كليدي حمله سراسري عراق به ايران، شلمچه بود. عراق بعد از فتح شلمچه، استحكامات و تجهيزات فراواني در شلمچه ايجاد كرد تا به هر قيمتي آن را از دست ندهد با اين حال در عمليات كربلاي5 كه يكي از بزرگ‌ترين و پرهزينه‌ترين عمليات‌هاي ايران در جنگ است، ايران توانست شلمچه را با وجود مقاومت عراقي‌ها پس بگيرد. بازپس‌گيري شلمچه، نيروهاي ايراني را درموقعيتي قرار داد تا براي فتح بصره اقدام كنند.
- فاو
فاوه شبه‌جزيره‌اي در جنوبي‌ترين نقطه عراق است كه دسترسي اين كشور به خليج‌فارس را ميسر مي‌كند. نيروهاي نظامي ايران در يكي از بزرگ‌ترين عمليات آفندي خود در انتهاي جنگ، در عمليات والفجر۸ اين منطقه را فتح كردند. فاو طي عمليات‌هاي توكلنا علي‌الله دوباره به‌دست عراقي‌ها افتاد. يكي از دلايل موفقيت عراقي‌ها در بازپس‌گيري فاو، استفاده بي‌رحمانه از سلاح‌هاي شيميايي بود.
- خارك
جزيره خارك در خليج‌فارس، كانون يكي از حياتي‌ترين درگيري‌هاي ايران با عراق و متحدانش بود. بعد از اينكه عراق هواپيماهاي پيشرفته و ميراژو موشك‌هاي اگزوسه را از فرانسه خريداري كرد، جنگ خليج‌فارس وارد مرحله جديدي شد. با اين تجهيزات پيشرفته‌تر، عراق قدرت مانور بيشتري براي ضربه زدن به جريان صادرات نفت پيدا كرد و با حمله به خارك كه پايانه صادرات نفت ايران بود، جنگ نفتكش‌ها وارد مرحله تازه‌اي شد. جنگ نفتكش‌ها عملا از اين منظر مهم است كه به صحنه رويارويي مستقيم ايران و عراق و حاميانش مبدل شد. كشورهاي آمريكا و عربستان مستقيما با ايران در جنگ نفتكش‌ها وارد نبرد شدند. در تلخ‌ترين حمله، ناو يواس‌اس وينسنس آمريكا هواپيماي مسافربري ايران اير را با 290مسافر و خدمه با موشك زد. نيروي دريايي سپاه و جنگنده‌هاي نيروي هوايي به‌خصوص هواپيماهاي اف14(تامكت) نقش مؤثري در جنگ نفتكش‌ها داشتند.
- اسكله‌هاي البكر و الاميه
سكوهاي نفتي البكر و الاميه در مصب رودخانه اروند، پايگاه مهمي براي صادرات نفت عراق به شمار مي‌رفتند. در عمليات مهم مرواريد، نيروي دريايي ايران با پشتيباني نيروي هوايي، اين دو اسكله را فتح كرد و از كار انداخت. در همين عمليات مرواريد، نيروي دريايي عراق عملا تا انتهاي جنگ كارايي خود را از دست داد. يگان تكاوران نيروي دريايي كه در خرمشهر با جانفشاني زيادي سقوط شهر را به تعويق انداختند، فاتحان اين دو اسكله بودند.
- جزاير سه‌گانه تنب بزرگ، تنب كوچك، ابوموسي
اولين بهانه‌جويي عراق پيش از حمله به ايران، اين جزاير بودند. عراق مدعي بود كه ايران حق حاكميت بر اين جزاير را ندارد و روابط ديپلماتيك خود را با ايران قطع كرد. عراق همچنين اصرار داشت كه اتحاديه عرب با همين بهانه روابط خود را با ايران قطع كند. ادعاي بي‌مورد عراق درباره اين جزاير، شروع رفتارهاي خصمانه‌اي به شمار مي‌رود كه در نهايت به حمله سراسري به ايران منجر شد.
- كركوك
شهر كركوك در شمال عراق، داراي يكي از قدرتمندترين پايگاه‌هاي نيروي هوايي عراق در طول جنگ بود. وظيفه اين پايگاه دفاع از پالايشگاه اين شهر بود كه يكي از شريان‌هاي اصلي صادرات نفت عراق به شمار مي‌رفت. نيروي هوايي ايران در يك عمليات موفق شد اين شهر را با وجود پدافند بسيار سنگين بمباران كند و در جريان انتقال نفت اين كشور خلل بزرگي وارد شد. نيروي هوايي ايران بارها پالايشگاه و پايگاه هوايي اين شهر را بمباران كرد.