شوشتر - که ظاهراً هوشنگ، پادشاه پیشدادی دستور ساختنش را داده - یکی از آن شهرهایی است که بازدیدکنندگان‌اش را مجبور به تحسین تدبیر و هوش ساکنان باستانی‌اش می‌کند.[شوشتر شهر روی آب]
یک رودخانه 84کیلومتری دستکند و مصنوعی، کانال‌هایی که قدرت قطره‌های آب را چند برابر می‌کند تا چرخ‌های آسیاب‌ها را بچرخانند و در آخر تبدیل به آبشارهای زیبایی شوند، مجراها یا شوادان‌هایی که از کانال‌ها می‌آیند و هوای خنک را در شوشتر گرم می پراکنند، پل‌ها و بندها و نهرهایی که آب را تا باغ‌ها و حیاط خانه‌ها می‌رسانند، همه و همه مجموعه‌ای را به وجود آورده‌اند که بدون اغراق از شاهکارهای معماری و مهندسی آب در جهان به حساب می‌آید. [چهارگوشه ایران: استان خوزستان]
بد نیست بدانید
می‌گویند هوشنگ - که برای گشت و گذار از شوش خارج شده بود - در بین راه به دشتی خوش آب و هوا با رودخانه‌ای پر از آب و جنگلی سرسبز رسید و بعد از اندکی تفکر، آن دشت زیبا را شوشتر؛ یعنی بهتر از شوش خواند و دستور ساخت شهری بزرگ و زیبا را در آن مکان داد.
رومن گریشمن، بر اساس یافته‌هایش از غار پیده در شمال شرقی شوشتر، این شهر را نخستین سکونتگاه بشر در 10هزار سال پیش می‌داند. 7سال قبل هم کاوش‌های باستان‌شناسان در تل ابوخیزان آنها را به این نتیجه رساند که دستوا (محله‌ای در جنوب شوشتر) روی شوشتر عهد عیلامی ساخته شده.
شوشتر در تمام دوران اسلامی مهم‌ترین شهر و مرکز حکومتی خوزستان بود اما در پایان عصر قاجار احداث راه‌آهن و عبور نکردن آن از شوشتر، کم‌رونق شدن کشتیرانی در کارون شمالی و بی‌بهره بودن از نفت، باعث رکود اقتصادی و از دست رفتن موقعیت این شهر در استان شد.
شوشتر در گویش و اصطلاحات محلی به چهل پیر معروف است و این به خاطر تعداد زیاد امامزاده‌ها، مسجدها و تکیه‌های این شهر است.
رودخانه گرگر با 84 کیلومتر طول، بزرگ‌ترین نهر دستکند ایران است. تمامی کف این رود را برای جلوگیری از عمیق‌تر شدنش با سنگ‌های متصل به وسیله بست‌های فلزی فرش کرده‌اند.
آب ها و دانه ها
شوشتری‌ها به اینجا «آسیو» می‌گویند؛ به آن سنگ مدور سوراخ‌دار که وظیفه‌اش خرد کردن دانه‌هاست، آس و به کل مجموعه که با آب به کار می‌افتد، آسیاب می‌گویند. تونل‌های سه‌گانه شوشتر آب را تحویل کانال‌ها می‌دهند تا آب در مسیر پر شیب کانال‌ها نیرومند شود و بتواند پره‌های آسیاب‌هایی را که در دل سنگ‌ها جا گرفته‌اند، بچرخاند. 35 آسیاب در مجموعه آسیاب‌ها شناسایی شده که تا همین چند وقت پیش، همه آنها در حال آسیاب کردن دانه غلات، سریش و کنجد برای ارده‌کشی بودند.
بند ساسانی
کارون بعد از گذشتن از دهانه‌های این بند 2شاخه می‌شود. آخرین دهانه بند میزان - که زحمت ساختنش را ساسانی‌ها کشیده‌اند - یک‌سوم از آب کارون را جدا می‌کند و به سمت شهر می‌فرستد تا کانال‌های مصنوعی را پر از آب کند و سازه‌های آبی را به کار بیندازد. شاخه‌ای که وارد شهر می‌شود، گرگر و شاخه‌ای که مسیر خود را ادامه می‌دهد، شطیط نام می‌گیرد. گرگر بعد از اینکه کارش در شهر تمام می‌شود، در مکانی به نام بند قیر به شطیط می‌پیوندد تا دوباره با نام کارون مسیرشان را ادامه دهند.
امواج رنگی نخ ها
قرار است این نخ‌های پشمی در آخر کار به یک رختخواب‌پیچ مربع شکل تبدیل شوند. هنوز در گوشه و کنار شوشتر، هستند تک و توک کارگاه‌هایی که به موج‌بافی و احرامی‌بافی مشغولند. اینها باقیمانده سنتی هستند که زمانی صنعت اول شوشتر به حساب می‌آمده تا آنجا که در خیلی جاها شوشتر را به واسطه بافته‌های نفیس و بی‌نظیرش می‌شناختند و افتخار پوشاندن خانه خدا هم فقط به دیبای ابریشمی شوشتر می‌رسید. پرند و طراز هم از دیگر محصولات کارگاه‌های آن زمان شوشتر بودند.
آب‌های خوش بر و رو
این آبشارها در واقع آب‌هایی‌اند که از سازه‌های آبی گذشته، پره‌های آسیاب‌ها را چرخانده و حالا آمده‌اند تا با سر و صدا و هیاهو به رود گرگر بریزند و راهشان را ادامه دهند. در دو طرف رود گرگر یک ردیف طولانی از این آبشارها، زیبایی چشم نوازی را به این شبکه آبی اضافه کرده‌اند تا علاوه بر توانایی فنی، هنر سازندگان‌شان را هم به من و شما نشان دهند.
پله پله تا آسیاب
شاید اگر مثل خیلی از شوشتری‌ها مجبور بودید برای خوردن آب یا پر کردن مشک این ردیف طولانی 115 پلهای را پایین بروید، بی‌خیال آب خوردن می‌شدید. اینها ردیف پله‌های غربی مجموعه آبشارها و آسیاب‌ها هستند که دسترسی به آسیاب‌ها را ممکن می‌کنند.
چهارطاقی‌هایی هم که در حاشیه رود گرگر و کنار پله‌ها قرار دارند، همگی به قصد حفظ و روشن نگه داشتن آتش توسط زرتشتی‌ها ساخته شده‌اند، به جز یکی که کار مسلمان‌های عهد قاجار است و محلی بوده برای عبادت، نماز و استراحت آسیابان‌های خسته از کار روزانه.
بندی که به آب نمی‌رود
این حفره بزرگ جزئی از مجموعه دستکند و مصنوعی آبشارها و آسیاب‌های شوشتر است. بند گرگر بعد از جدا شدن رود گرگر در بند میزان جلوی راه رود را سد می‌کند تا سطح آب برای آبگیری تونل‌های کنده شده در دل صخره‌ها بالا بیاید. تونل‌ها آب را به کانال‌های شیب‌دار می‌سپارند و اضافه آب را برای جلوگیری از آسیب به مجموعه، از دور خارج می‌کنند. این حفره بزرگ یکی از خروجی‌های تونل بلیتی است. به جز تونل بلیتی 2 تونل دهانه شهر و 3 کوره هم در این مجموعه وجود دارند.
شادروان، بزرگ خاندان پل‌ها
شرط آزاد شدن 70 هزار سرباز رومی - که در جنگ با شاپور ساسانی به اسارت درآمده بودند - ساخته شدن این پل بود. اسیران رومی به فرماندهی برانوش به شوشتر می‌آیند تا در طول 3 سال، پل شادروان را با بیش از نیم کیلومتر بسازند و حکم آزادی‌شان را بگیرند، هر چند شرح ساخت این پل در چندین کتاب از جمله شاهنامه به همین شکل آمده اما شواهدی وجود دارد که تاریخ ساخت این پل را تا عصر هخامنشی عقب می‌برد. حالا از پل شادروان - که یکی از طولانی‌ترین پلهای تاریخی جهان است - تنها 3 دهانه در این سوی شطیط مانده و چند تا در آن سو.
اولین پل کابلی خاورمیانه
کابل‌های فولادی، اولین پل کابلی ایران و خاورمیانه را روی رود کارون سرپا نگه داشته‌اند. پل شهید بهرامی - که در مسیر شوشتر به دزفول و اهواز قرار دارد - جانشین امروزی بندهای کهنسال شوشتر است.