عوامل اصلی مؤثر بر بازار نفت عبارتند از: عرضه و تقاضا و ذخایر نفت اعم از تجاری یا راهبردی که آن‌ها نیز به نوبه خود تحت‌تأثیر عوامل دیگری مثل شرایط اقتصادی، آب و هوا و نظایر آن هستند.
شکی نیست که در سال‌های اخیر به‌دلیل تداوم رشد اقتصاد جهان تقاضا برای نفت بالا بوده است. اوج رشد تقاضا در سال 2004 رخ داد که تقاضای جهانی نفت نسبت به سال ماقبل نزدیک به 3 میلیون بشکه در روز افزایش یافت.
از این میزان افزایش بخش عمده‌ای به چین تعلق داشت که شاهد افزایش تقاضای نزدیک به یک میلیون بشکه در روز بود. در این دوره هند و سایر کشورها نیز که در مسیر صنعتی‌شدن قدم برمی‌دارند نقش عمده‌ای در تداوم استحکام تقاضا در بازار نفت بازی کردند.
اما تداوم رشد تقاضا و عرضه نشدن نفت که ناشی از ناموفق بودن کشورهای غیراوپک در افزایش تولید به میزان پیش‌بینی شده بود به تنهایی افزایش قیمت را توجیه نمی‌کند.
یک دلیل عمده این است که ذخایر تجاری نفت جهان در‌حال حاضر از متوسط 5 سال گذشته بالاتر است. بنابراین دلایل دیگری وجود دارد که موجب شده‌است قیمت‌ها به سطح کنونی برسد.
از مهم‌ترین این عوامل تحولات سیاسی در مناطق عمده تولید نفت می‌باشد. ادامه شورش در بخش‌هایی از نیجریه موجب شده است شرایط برای تولید بیشتر در این کشور فراهم نشود و این مسئله همواره بازار نفت را تحت‌تأثیر قرارداده است.
در این میان مسئله هسته‌ای ایران، نگرانی از اوضاع عراق به دلایل حملات تروریستی یا هر از چندگاهی مطرح شدن مسئله تهدید به حمله به تأسیسات نفت عربستان نیز قابل اشاره است.
در هفته‌های اخیر درگیری‌های نیروهای ترکیه در شمال عراق با وجود اینکه این منطقه به دلایل مسائل امنیتی هیچ‌گاه مرکزی برای تولید و صدور نفت نبوده، موجب افزایش قیمت نفت تا 8 دلار در یک روز شده است.
به‌طور قطع درصورت ادامه و تشدید این بحران، موجب افزایش بیشتر قیمت نفت می‌شود و درصورت رفع آن قیمت کاهش می‌یابد. از دیگر عوامل مهمی که در بازار تأثیر دارد وباید به آن اشاره کرد کم شدن ظرفیت مازاد تولید نفت در کشورهای تولیدکننده است.
زمانی این مازاد ظرفیت به‌عنوان یک ضربه‌گیر در شرایط بحرانی به کار گرفته می‌شد و نوسان شدید قیمت رخ نمی‌داد، ولی به‌دلیل بحران‌هایی که در خاورمیانه رخ داد و تحریم‌هایی که برخی تولید‌کنندگان مهم نفت درگیر آن بودند مثل عراق، ایران و لیبی، ظرفیت مازاد تولید ایجاد نشده است و این امر در شرایط بحران و نگرانی از احتمال کاهش عرضه به بالا رفتن قیمت کمک می‌کند.
در سال‌های اخیر کم شدن ظرفیت مازاد در بخش پالایشی به‌دلیل سرمایه‌گذاری ناکافی در کشورهای مصرف‌کننده، از دیگر عوامل مؤثر در شرایط روانی بازار نفت است. در دهه 80 پالایشگاه‌های دنیا با ظرفیت مازاد بیش از 30 درصد کار می‌کردند ولی امروز ظرفیت پالایشی به زیر 10 درصد رسیده است.
به همه این عوامل باید به نقش مهم سفته بازان در بازار نفت اشاره کرد. صندوق‌های بازنشستگی و مؤسسه‌هایی که تحت سرمایه‌گذاری به صورت مضاربه‌ای پول‌های کلانی در اختیار دارند و دنبال سودهای آنی هستند با ورود و خروج به بازارهای کالا، مانند نفت و طلا و بازارهای ارز قیمت این کالا‌ها را تحت‌تأثیر شدید قرار می‌دهند.
بنابراین به‌دلیل کاهش نرخ بهره در آمریکا نرخ دلار در آمریکا کاهش بیشتری می‌یابد. این صندوق‌ها پول را از بازار ارز خارج و وارد بازارهایی مثل طلا و فلزات گرانبهای دیگر یا نفت می‌کنند که موجب افزایش قیمت می‌شود.
منابع مالی که در اختیار برخی از این مؤسسه‌هاست از درآمد ملی برخی کشورهای صادرکننده نفت نیز بیشتر است. اگر این مؤسسه‌ها از بازار خاصی خارج شوند به کاهش قیمت‌ها منجر می‌شود.
این دلایلی است که موجب شده قیمت نفت افزایش یابد و این روند به‌طور طبیعی بر کشور ما به‌عنوان صادرکننده نفت تأثیر دارد. این تأثیر را باید با دقت بررسی کرد چرا که در عین حال که احساس افزایش درآمد می‌شود، به‌دلیل کاهش ارزش دلار و افزایش تورم، آثار اقتصادی آن هویدا نمی‌شود.
برای مثال سبد نفتی اوپک برای ماه سپتامبر گذشته 74 دلار بود که با توجه به تورم و کاهش ارزش دلار قیمت واقعی نفت 51 دلار است.
به این ترتیب با توجه به اینکه ایران واردکننده کالاست، این افزایش قیمت‌ها بلافاصله در قیمت کالای‌های وارداتی به‌صورت تورم منعکس می‌شود.
تجربه گذشته نشان می‌دهد درصورت تغییر روند قیمت نفت خام در بازارهای جهانی قیمت کالای‌های وارداتی از آن تبعیت نخواهد کرد. بنابراین از افزایش اسمی قیمت نفت نباید بسیار شادمان بود.
*نماینده ایران در اوپک