در طول تبليغات انتخاباتي، ترامپ حرف‌ها و مواضع مختلفي عليه ايران و توافق هسته‌اي داشت كه در تضاد كامل با سياست‌هاي دولت اوباما قرار مي‌گرفت. همين مسئله باعث نگراني‌هاي مختلفي درباره سياست خارجي دولت جديد آمريكا در قبال منطقه و ايران شده است.
علي واعظ، تحليلگر ارشد ايران در گروه بين‌المللي بحران عقيده دارد در چنين شرايطي ايران بايد از فرصت باقيمانده تا آغاز به‌كار جدي و رسمي ترامپ استفاده كند تا در مقابل بدترين سناريوها آماده واكنش در صحنه بين‌المللي باشد. به عقيده او ايران مي‌تواند با رفتار منطقي و با طمانينه خود در سطح بين‌المللي وضعيتي را به‌وجود آورد كه جنجال‌سازي‌‌ها و رفتارهاي غيرقابل پيش‌بيني ترامپ محكوم شود و آمريكا در موضع ضعف در صورت تلاش براي نقض توافق هسته‌اي قرار بگيرد. شمارش معكوس براي پايان اين فرصت طلايي از زمان اعلام نام ترامپ به‌عنوان رئيس‌جمهور جديد آمريكا شروع شده و هر روز كمتر مي‌شود.
- انتخاب ترامپ به‌عنوان رئيس‌جمهور‌جديد آمريكا خيلي‌ها را در جهان شوكه كرد. شايد دليل اصلي اين مسئله نظرسنجي‌هايي بود كه اكثر آنها ماه‌ها هيلاري كلينتون را پيشتاز انتخابات نشان مي‌داد. به‌نظرتان چرا در انتخابات اين دوره رياست‌جمهوري آمريكا نظرسنجي‌ها پيش‌بيني اشتباهي داشتند و ترامپ در نهايت آراي الكترال بيشتر را تصاحب كرد؟
بايد كمي صبر كرد تا تحليل‌ها درباره اشتباه نظرسنجي‌ها مشخص شود اما بايد اين مسئله را در نظر داشت كه نظرسنجي‌ها به‌صورت معمول حاشيه و درصد خطا دارند و در اكثر نظرسنجي‌ها هم فاصله كلينتون و ترامپ چندان زياد نبود. مسئله ديگر هم پيچيده بودن شرايط انتخابات اخير آمريكا بود. بسياري از افرادي كه قصد داشتند به ترامپ رأي دهند يا درنهايت اين تصميم را گرفتند تا پيش از انتخابات انگيزه خود را هويدا نكرده بودند. بسياري از اين افراد در آخرين لحظه تصميم گرفتند كه پاي صندوق رأي بروند و به ترامپ رأي دهند؛ اينها همان كساني هستند كه به رأي‌دهندگان مخفي مشهور هستند. وضعيتي كه در آمريكا هم وجود دارد، مانند مشكلات و بن‌بست‌هاي ساختاري و مشكلاتي كه مردم عادي با آن سر و كار دارند، باعث شد مردم انتخاب كنند شخصي به قدرت برسد كه سابقه سياسي نداشته باشد و بخواهد اين ساختار را به‌صورت كلي در هم بريزد و تغيير دهد. متأسفانه اما تجربه‌هاي كشورهاي ديگر نشان داده افرادي كه با انگيزه‌هاي پوپوليستي سر كار مي‌آيند، حتي اگر اين ساختارها را هم تغيير دهند در نهايت به ضرر همان مردمي هستند كه خواستار تغيير ساختار بوده‌اند. خيلي سخت است تصور شود كه مردم به هدفي كه دارند، برسند. جمهوريخواهان اكنون هم كنگره و هم كاخ سفيد را در دست دارند و نيروي متعادل كننده‌اي هم در مقابل‌شان وجود ندارد. اگر ترامپ زياده‌روي هم كند در انتخابات ميان‌دوره‌اي كنگره در 2سال آينده بار ديگر دمكرات‌ها دست بالا را خواهند داشت و مجددا بن‌بستي پيش مي‌آيد كه 8 سال گذشته هم آمريكا را دچار مشكل كرده بود.
- درباره زياده‌روي كه گفتيد از زماني كه مشخص شد ترامپ رئيس‌جمهور جديد آمريكا خواهد بود، وحشتي در ميان مردم منطقه به‌وجود آمده است. اين وحشت بيشتر به‌خاطر حرف‌هاي ترامپ در جريان مبارزات انتخاباتي و حرف زدن از گزينه‌هاي نظامي بود. چقدر به‌نظرتان حرف‌هاي ترامپ به واقعيت نزديك است و چقدر بلوف و شعار انتخاباتي بوده است؟
در دوران مبارزات انتخاباتي درباره مسائل مختلف ازجمله مسائل منطقه و توافق هسته‌اي ايران چندين حرف و موضع از دونالد ترامپ شنيده شد. زماني ترامپ گفته بود توافق هسته‌اي ايران بدترين توافق دنياست و بايد كنار گذاشته شود. بار ديگر اعلام كرد بايد دوباره درباره اين توافق مذاكره شود و جايي ديگر هم گفته بود كه شركت‌هاي آمريكايي نمي‌توانند اندازه اروپايي‌ها از اين توافق نفع ببرند. درباره سياست‌هاي منطقه‌اي همچنين وضعيتي وجود دارد و سخت است پيش‌بيني شود كه او در قبال مسائل منطقه‌اي قرار است چه اقدامي انجام دهد. درواقع بزرگ‌ترين مشكلي كه جهان با ترامپ خواهد داشت، غيرقابل پيش‌بيني بودن اوست. 2 مسئله اما مشخص است؛ يكي اينكه آدم‌هايي كه در دولت ترامپ سر كار خواهند آمد، كساني هستند كه نسبت به ايران بسيار بدبين هستند و معتقد به سياست «مهار ايران» و برخورد جدي و سخت با ايران هستند. اين مسئله خواه‌ناخواه جداي از تفكرات ترامپ 2كشور را در مسيري قرار مي‌دهد كه مي‌تواند روابط را تيره‌تر كرده و خطر يك درگيري حتي ناخواسته را بالا ببرد. تنش ميان دوطرف مثلا در خليج‌فارس يا در بحران‌‌هاي منطقه زياد است و احتمال سوء‌تفاهم و سوءمحاسبه بالاست. از طرف ديگر جوي هم در واشنگتن وجود دارد كه آمريكا در دوران اوباما سياست خارجي مردد و ضعيفي را به نمايش گذاشته و اين اعتقاد وجود دارد كه بايد اقداماتي شود كه اين سوءبرداشت نسبت به آمريكا تغيير كند. اين مسئله خودش خطر بسيار بزرگي براي روابط ايران و آمريكا به‌حساب مي‌آيد و خواه‌ناخواه مسيري را پيش مي‌آورد كه هم توافق هسته‌اي را در خطر قرار مي‌دهد و هم دوطرف دست به اقداماتي مي‌زنند كه تنش‌ها را بيشتر مي‌كند.
- همانطور كه گفتيد ترامپ در مواردي گفته است كه توافق هسته‌اي ايران را از بين خواهد برد و از آن به‌عنوان توافقي بد ياد كرده است. از سوي ديگر ايران در مقابل اين موضع گفته است كه تضمين حقوقي توافق با 1+5 قطعنامه شوراي امنيت است و هيچ‌كسي نمي‌تواند آن را زير پا بگذارد. ترامپ چه كاري درباره توافق هسته‌اي مي‌تواند انجام دهد؟
ترامپ توافق هسته‌اي را زير پا نخواهد گذاشت چون مسئله‌اي ساده نيست و توافقي چندجانبه است و همچنين مورد تأييد شوراي امنيت قرار گرفته است اما در همين بيشتر از يك سالي كه از توافق مي‌گذرد، مشخص شده كه حفظ توافق نياز به يك روحيه مشاركتي فعال دارد؛ يعني براي نگه داشتن و حفظ اين توافق بايد به‌صورت فعالانه تلاش صورت بگيرد و موانعي كه بر سر راه توافق پيش مي‌آيد را فعالانه رفع كرد. مهم‌تر از همه توافق را بايد بتوان در مقابل اقدام‌هايي كه در سطح كنگره يا ايالت‌هاي آمريكا صورت مي‌گيرد، حفظ كرد. اوباما تهديد كرده بود كه هر تحريم جديدي كه عليه ايران وضع شود كه به توافق ضربه بزند، وتو خواهد كرد. تصور اينكه دولت ترامپ چنين موضعي را در مقابل كنگره‌اي كه به‌صورت كامل در دست جمهوريخواهان است داشته باشد، بسيار مشكل است. ترامپ در مقابل مشكلات به‌وجود آمده عقب خواهد نشست و اين مسئله مي‌تواند به توافق ضربه بزند. مهم‌ترين تدبيري كه ايران مي‌تواند در اين زمينه به خرج دهد اين است كه در 2ماه آينده و تا به قدرت رسيدن رسمي ترامپ و چند‌ماه نخستين تشكيل دولت او و تعيين سياست‌ها جبهه‌اي بين‌المللي را از كشورهاي آسيايي و اروپايي تشكيل دهد. در صورت اقدامات آمريكا كه نقض توافق خواهد بود اين جبهه در پشت ايران خواهد بود و باعث خواهد شد كه اگر توافق از سوي آمريكا نقض شد، ايران با ظرافت اقدام‌هاي تلافي‌جويانه خود را داشته باشد. اين مسئله باعث مي‌شود آمريكا نتواند كشورهاي اروپايي و آسيايي را بار ديگر در جبهه مقابل ايران قرار دهد. سخت است تصور شود كه توافق در دولت ترامپ عمرش طولاني شود اما مقام‌هاي ايران مي‌توانند با تدبير خود كاري كنند كه تبعاتش براي ايران كم شود و در مقابل اقدام‌هاي دولت ترامپ واكنش نشان دهند.
- يعني ايران بايد آماده واكنش در مقابل ترامپ با چندين سناريوي مختلف باشد؟
بله، گروهي كه از توافق حمايت مي‌كنند و آن را به سرانجام رساندند در نتيجه اين انتخابات در موضع ضعف قرار گرفته‌اند. توافق در شرايط شكننده‌اي قرار گرفته و مسئولان كشور بايد براي بدترين سناريو آماده باشند. اين آمادگي بايد به اين صورت باشد كه آمريكايي‌ها نتوانند بار ديگر ايران را به‌عنوان تهديد براي امنيت معرفي كند و در آن شرايط آمريكا و دولت ترامپ باشد كه به‌عنوان مقصر در سطح جامعه بين‌المللي شناخته شود. اين مسئله تنها درصورتي ممكن است كه ايران رفتار منطقي و همراه با طمأنينه در مقابل رفتار غيرمنطقي ترامپ داشته باشد.
- اين مسئله درست است. اما از سوي ديگر اين عقيده وجود دارد كه ترامپ از زمان شروع تبليغات انتخاباتي خود در سطح بين‌المللي چهره‌اي قابل اطمينان يا كاريزماتيك نداشته و شايد نتواند مانند اوباما عمل كند و اجماع بين‌المللي را به‌وجود آورد.
قطعا در ديپلماسي اشخاص و شخصيت‌هايشان عامل مهمي هستند اما بايد در نظر داشت كه آمريكا با بسياري از كشورهاي آسيايي و اروپايي توافق‌هاي امنيتي بلندمدت و روابط تجاري مهمي دارد. اين مسئله باعث مي‌شود كه اين كشورها درباره مواضع‌شان تحت فشار قرار بگيرند. اگر كار به جايي برسد كه اين كشورها مجبور به انتخاب جبهه يا موضع شوند جدا از كاريزماي ترامپ يا افراد دولتش، اين مسائل و رفتار و عملكرد ايران خواهد بود كه مبناي تصميم‌گيري مي‌شود. ايران بايد از فرصت استفاده كند و با آماده بودن براي سناريوهاي مختلف كاري كند كه آمريكا در مقابل رفتارهاي ترامپ و دولتش در انزوا قرار گيرد و در صحنه بين‌المللي به‌خاطر نقض توافق محكوم شود.
- ترامپ در سخنراني پيروزي خود بيشتر درباره بهبود وضعيت داخلي آمريكا و شرايط اقتصادي اين كشور حرف زد. برخي عقيده دارند او در دوران رياست‌جمهوري خود براساس اين ديدگاه بيشتر به مسائل داخلي مي‌پردازد و ديگر كمتر به‌دنبال ماجراجويي خارجي خواهد بود. به‌نظرتان اوضاع اينطور خواهد بود يا ترامپ مجبور است دست به حركت‌هاي جديدي به‌عنوان نمونه در سوريه و عراق بزند؟
با وجود اينكه ترامپ دنبال سياست ديوارهاي بلند و آمريكا به‌صورت كشور منزوي براي بهبود اقتصاد و اوضاع داخلي است اما در عين حال اين مسئله كه جمهوريخواهان اعتقاد دارند آمريكا در صحنه بين‌المللي قدرت و نفوذ خود را از دست داده براي جامعه سياسي آمريكا يك مسئله بزرگ است. هر چند مردم آمريكا مايل نيستند اين كشور مجددا در درگيري‌هاي خاورميانه يا ديگر نقاط جهان كه مثل باتلاق است، وارد شود اما ترامپ براي راضي‌كردن افكار عمومي و طبقه حاكمه ممكن است دست به اقداماتي براي به نمايش گذاشتن قدرت آمريكا بزند. اين اقدام‌ها بدون شك باعث درگيري بيشتر آمريكا در تحولات منطقه مي‌شود. اين مسئله از همان دست اقدامات غيرقابل پيش‌بيني و خطرناك است كه درباره ترامپ احتمالا كم نخواهد بود. انجام اين اقدامات ساده است اما تبعات آنها به‌سادگي قابل محاسبه و جبران نيست.
اوباما به‌عنوان نمونه اعلام كرده بود كه خط قرمزش درباره سوريه استفاده از تسليحات شيميايي است و تا حد ممكن از درگيري مستقيم در منطقه دوري كرد اما در دولت ترامپ احتمالا اين مسئله تغيير مي‌كند و هر فعل و انفعالي مي‌تواند باعث اقدامي پيش‌بيني نشده شود. از سوي ديگر بايد عوامل و بازيگران منطقه‌اي هم ازجمله رژيم صهيونيستي و كشورهاي عربي حوزه خليج‌فارس را در نظر داشت. رژيم صهيونيستي و كشورهاي عربي به هر حال از اينكه ترامپ با شعار فشار بيشتر بر ايران روي كار آمده راضي هستند و مي‌خواهند حمايت دولت ترامپ را داشته باشند. آنها از ترامپ مي‌خواهند كه مواضع تندتري نسبت به ايران و حزب‌الله داشته باشد و دست به اقداماتي در اين رابطه بزند. به همين‌خاطر حتي ترامپ اگر خودش به كاري راضي نباشد در اين ميان اين فشارها و نزديكي به رژيم صهيونيستي احتمالا مجبور به اقدام‌هاي جديدي در منطقه مي‌شود. ترامپ به‌ندرت درباره مسائلي مانند حقوق بشر حرف زده كه براي كشورهاي عربي خوشايند است و آنها هم احتمالا از مسئله‌اي كه ترامپ مدنظر دارد يعني داشتن حمايت آمريكا مثلا در مقابل فروش نفت ارزان استقبال مي‌كنند. مجموعه اين عوامل باعث مي‌شود احتمال و اميد به اينكه منطقه در دوران ترامپ به سمت توازن بيشتر و اوضاع بهتري پيش برود، كمتر‌شود.
- ترامپ طي دوران تبليغات انتخاباتي خود ابراز تمايل و ارادت بسياري به روسيه و پوتين داشت. به‌نظرتان روابط دو طرف در دوره جديد تغيير مي‌كند؟ اگر تغيير كند اين تغيير روابط مي‌تواند باعث شود كه مسكو بتواند بر ترامپ درباره متحدان خود مثل ايران تأثير‌گذار باشد؟
احتمال تغيير روابط روسيه و آمريكا زياد است. برخلاف آنچه در ظاهر ديده مي‌شود، روسيه از لحاظ اقتصادي و سياسي در تنگنا قرار دارد. از لحاظ بين‌المللي روسيه شرايط دشواري دارد و خواستار تغيير در روابط خود با آمريكاست. اما در اين ميان مسائل اساسي و بنيادين در روابط 2 كشور ازجمله مسائل منطقه‌اي و گسترش ناتو وجود دارد. شايد آمريكا و روسيه در مسائل خردتر به توافق برسند و اختلاف‌هاي خود را كاهش دهند اما درصورتي كه نتوانند مسائل را حل كنند، نخواهند توانست به يك توافق پايدار برسند. هر چند كه اختلاف‌ها ميان دوطرف كاهش پيدا كند.
- چه كسي مي تواند با ترامپ معامله كند؟
برخي در ايران عقيده دارند كه ترامپ به هر حال براي ايران بهتر است چون تاجر بوده و اهل معامله و باقي ماندن روي قرارداد و تعهداتش است. درست است كه ترامپ اهل معامله است اما براي اينكه اين خصوصيت شخصيتي استفاده شود، بايد دوطرف براي توافق و معامله‌اي آماده باشند. به‌عنوان نمونه پوتين در پيام‌هاي خود اعلام كرده كه آماده است بهترين روابط را در دوران جديد با آمريكا داشته باشد. درواقع اين پيام را به واشنگتن ارسال كرده كه آماده براي معامله است. در مقابل در ايران اين مسئله از موضع دفاعي مطرح شده كه ترامپ نمي‌تواند كاري به توافق چندجانبه هسته‌اي داشته باشد. حتي اگر ترامپ و اطرافيانش را درنظر نگيريم به‌خاطر عدم‌اعتمادي كه در ايران وجود دارد، تهران قدمي براي معامله با ترامپ برنخواهد داشت.