حادثه خبر نمی‌کند یا می‌کند؟ سؤال سختی است. اگر حوادث بیرون را در نظر بگیریم بیشتر آنها مواردی هستند که از کنترل ما خارجند. اما آیا هیچ‌وقت به خطراتی که در خانه به ظاهر امن شما در کمین تان نشسته‌اند فکر کرده‌اید؟
اینها همان حوادث قابل پیشگیری هستند که در اکثر موارد دست کم گرفته می‌شوند. حوادث منزل به‌خصوص آنها که به اطفال و سالخوردگان مربوط می‌شوند اغلب بار مالی زیادی دارند در حالی‌که با رعایت برخی نکات ایمنی ساده براحتی قابل پیشگیری هستند.
این مسئله از جمله نکاتی است که در شانزدهمین کنفرانس بین‌المللی جامعه ایمن که خرداد‌ماه در تهران برگزار شد، مورد اشاره قرار گرفت. دکتر رضا محمدی، پزشک و فوق دکترای اپیدمیولوژی و پیشگیری از حوادث از دانشگاه کارولینسکای سوئد از جمله سخنرانان این کنفرانس بود.
وی که تحقیقاتی در زمینه حوادث مختلف از جمله حوادث منزل در ایران و دنیا انجام داده، در این زمینه با وزارت بهداشت کشورمان نیز همکاری‌هایی داشته است. «جامعه ایمن» و «پیشگیری از حوادث منزل» محور گفتوگو با دکتررضا محمدی است.
- اگر موافق هستید بحث را با مفهوم «جامعه ایمن» شروع کنیم.
جامعه ایمن جامعه‌ای است که حوادث در آن به حداقل ممکن برسد. البته بحث جامعه ایمن همه حوادث را در برمی‌گیرد. اینکه چه کار کنیم که در کل‌شهر یا شهرستان ارتقای ایمنی داشته باشیم، منجر به ایجاد یک جامعه ایمن می‌شود.
- بحث ایمنی و ارتقای ایمنی از چه زمانی اهمیت امروزی را پیدا کرد؟
در کشورهای پیشرفته دنیا از جمله سوئد از حدود دهه 1950میلادی تحقیقات در زمینه ایمنی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین بخش‌های سلامت مطرح شد و کارهای زیادی در این زمینه صورت گرفت به‌طوری که حتی برخی دانشگاه‌های کشورهای پیشرفته رشته‌ای تحصیلی تحت عنوان «ارتقای ایمنی و پیشگیری از سوانح» دارند و سرمایه‌گذاری زیادی در این زمینه می‌کنند. در حال حاضر می‌توان به کشورهای اسکاندیناوی به‌عنوان پیشگامان ارتقای ایمنی اشاره کرد.
- شروع این بحث در ایران از چه زمانی بود؟
سازمان جهانی بهداشت سال 1993 – 1992 را به‌عنوان سال پیشگیری از حوادث مطرح کرد. در آن زمان در ایران معلوم شده بود که حوادث یکی از علل مهم قابل پیشگیری مرگ و میر هستند و حتی در داخل وزارت بهداشت ارگانی به نام مدیریت بیماری‌های غیرواگیر تأسیس شده بود که به بحث حوادث نیز می‌پرداخت.
در آن زمان در زمینه پیشگیری از حوادث مواردی چون جلوگیری از حوادث خانگی برای وزارت بهداشت قابل اجرا‌تر بود و امکان برنامه‌ریزی بیشتری وجود داشت. در همین هنگام هیأتی از ایران به کشور سوئد آمد و با پدیده «جامعه ایمن» آشنا شد.
فعالیت در زمینه جامعه ایمن در ایران به‌دنبال بازگشت این هیات به ایران شکل جدی‌تری به خود گرفت. این کارشناسان از آن زمان طرح‌هایی را شروع کردند که حوادث خانگی هم یکی از مهم‌ترین آنها بود.
- یعنی نتایج بررسی‌های این کارشناسان نشان می‌داد که خانه‌های ما ناامن است؟
ببینید خانه مکانی است برای استراحت، آرامش و رفع خستگی. با این حساب هیچ کسی انتظار ندارد که در خانه‌اش دچار مشکلی شود. اما اگر احتمال وجود حتی یک حادثه ناتوان کننده، در خانه وجود داشته باشد دیگر نمی‌توانیم بگوییم که خانه‌هایمان امن و بی‌خطر هستند.
- منظور شما چه جور مشکلاتی است؟
اینها مشکلاتی هستند که آرامش شما را به ویژه در زمانی که نیاز به استراحت دارید می‌گیرند. به‌عنوان نمونه 80 درصد از موارد سوختگی‌های منجر به بستری یا مرگ در منزل اتفاق می‌افتند که یکی از مهم‌ترین حوادث قابل پیشگیری است. علاوه بر این، خطر زمین خوردن در منزل همیشه سالمندانی را که دارای ناراحتی‌های جسمی بیشتری هستند و آسیب پذیرترند، تهدید می‌کند.
- پس به‌نظر می‌رسد که اطفال و سالخوردگان بیش از سایرین در معرض خطر قرار دارند؟
مسلما حوادث خانگی برای گروه‌هایی خطر آفرینند که زمان بیشتری را در منزل سپری می‌کنند یا کسانی که توان محافظت و مراقبت از خودشان را ندارند، مثل کودکان زیر 5سال یا افراد خیلی مسن. اما سایر گروه‌ها مثل زنان خانه‌دار هم جزو گروه‌های آسیب‌پذیر تلقی می‌شوند.
اینها بیشتر در معرض خطرهایی مثل بریدگی‌ها یا مسمومیت‌ها قرار می‌گیرند که در بدترین شرایط منجر به فوت یا نقص عضو می‌شود. البته در کل گروه‌های جوان کمتر از سالمندان و کودکان در معرض حوادث خانگی قرار می‌گیرند ولی از طرف دیگر احتمال بروز حوادث ترافیکی در آنها بیشتر است.
- با این حساب به‌نظر می‌رسد حوادث خانگی جزو موضوعاتی هستند که تاکنون دست کم گرفته‌شده‌اند؟
متأسفانه همین‌طور است و سازمان‌هایی که باید در این زمینه با وزارت بهداشت همکاری لازم را انجام دهند به خوبی کار نمی‌کنند. در واقع ما در کشورمان به مسئله ایمنی منزل به‌عنوان یک موضوع قابل توجه نگاه نمی‌کنیم.
به‌عنوان نمونه، در کشور ما معمولا رسم نیست که درهای منزل را ایمن کنند تا اگر دست کودکی لای آن گیر کرد کمترین آسیب را ببیند و پنجره‌ها را ایمن کنند تا امکان بیرون افتادن شخص از آن یا احتمال بروز شکستگی درصورت برخورد با لبه پنجره به حداقل برسد. باید بگوییم مسئله ایمنی منزل موضوعی است که بایستی در سطح کلان در نظر گرفته شود.
- آیا تاکنون اقداماتی هم در این زمینه صورت گرفته است؟
بله. در سال 1376 بحث پیشگیری از حوادث خانگی در وزارت بهداشت مطرح شد. هدف اصلی ما از این طرح آن بود که ایمنی به‌عنوان یکی از نیازهای اساسی مردم به داخل منازل برده شود. با توجه به قوی‌تر بودن سامانه بهداشتی اولیه در روستاها و ارتباط نزدیک‌تر مسئولین خانه‌های بهداشت یعنی بهورزها با مردم روستا، از آنها خواسته شد تا ضمن انجام وظایف محوله به داخل منازل روستایی بروند و برخی نکات ایمنی نظیر حفاظ‌های پشت بام و استخر، تنور، ایمنی وسائل الکتریکی، آشپزخانه، و وسائل گرمایی و حتی برچسب‌دار بودن شیشه‌های حاوی مواد سمی و داروها را کنترل کنند.
- در شهرها هم چنین کاری کردید؟
البته این کار در روستاها به‌عنوان یک کار مشخص همراه با گزارش‌دهی صورت گرفت و خود بهورزها موظف به انجام آن شدند اما در مناطق شهری در جاهایی که امکان پذیر بود مثل کاشان، بابل، و برخی نقاط شهر مشهد با کمک رابطین شهری این کار صورت گرفت ولی امکان پوشش دهی تمام شهرها وجود نداشت.
- به‌نظر می‌رسد که یک کار زیربنایی را در ایران شروع کرده‌اید؟
کار خیلی بزرگی را شروع کرده‌‌ایم. البته عمده تلاش ما آموزش و فرهنگ‌سازی است و بحث مداخلات اجرایی به‌صورت جدی وجود نداشته است.
- چرا چنین سامانه‌ای در شهرهای بزرگ که جمعیت بیشتری دارند وجود ندارد؟
ببینید این مسئله به تفاوت‌های ساختاری بین روستاها و شهرها برمی‌گردد. ما در شهرهای بزرگ سامانه‌ای مثل سامانه بهورزی که در تماس نزدیک با خانواده‌ها باشد را نداریم. البته در نقاطی که رابطین بهداشتی فعال هستند کارهایی صورت گرفته که کافی نیست.
مثلا در روستاها امکان اینکه یک بهورز براحتی داخل منزل برود بسیار بیشتر از شهرهاست اما در شهرها معمولا رسم نیست که غریبه‌ای داخل منزل کسی برود. حتی ما از رابطین بهداشتی که در برخی شهرها فعال هستند خواستیم که به منازل نروند مگر آنکه صاحب آن خانه را بشناسند یا قوم و خویش باشند.
- حال که امکان برخورد نزدیک در شهرها وجود ندارد، آیا تبلیغات می‌توانند نقشی در اطلاع رسانی در این زمینه داشته باشند؟
بدون تردید اهمیت تبلیغات از سال‌ها قبل مشخص شده است، به‌عنوان نمونه می‌توانم به برنامه غول آهنی اشاره کنم. اگر خاطرتان باشد چندین سال قبل حداقل هفته‌ای یک حادثه چرخ گوشت برای بچه‌ها اتفاق می‌افتاد.
در آن زمان مسئولین تصمیم گرفتند تا با طراحی یک تیزر تبلیغاتی به نام غول آهنی در برنامه کودک اطلاع‌رسانی کنند و خطر بروز حادثه چرخ‌گوشت را به حداقل برسانند که موفق هم بودند. همین الان هم در مورد مسائل و مشکلات ترافیکی کارهای تبلیغاتی زیادی انجام شده و شخصیت‌های کارتونی محبوبی در این زمینه وجود دارند که البته هنوز تأثیر آن به صورت دقیق مشخص نشده است.
- غیر از تبلیغات آیا راه دیگری هم وجود دارد؟
مطرح کردن اهمیت این موضوع و طرح مسئله «خانه ایمن» در مدارس می‌تواند نقش زیادی داشته باشد. علاوه بر این، بحث فرهنگ‌سازی در گروه‌های مختلف جامعه هم جای خود را دارد. منظور من این است که اگر ایمنی به‌عنوان یک نیاز در خانواده‌ها مطرح شود و افراد جامعه احساس نیاز به آن را داشته باشند، بالطبع دنبال آن می‌روند و از مسئولین خواهند خواست تا اقدامات بیشتری را در این زمینه انجام دهند.
- آیا از دستاوردهایی که تاکنون در این زمینه داشته‌اید راضی بوده‌اید؟
هدف اصلی ما این بود که شیوع حوادث و‌آسیب‌های منجر به مرگ یا معلولیت کم شود و ایمنی به حداکثر ممکن برسد. نتایج به دست آمده از مناطقی که این برنامه‌ها را به‌طور جدی‌تری پیاده کرده‌اند نشان دهنده تغییرات قابل توجه و کاهش چشمگیر بروز حوادث خانگی بوده است. البته ما در کوتاه مدت انتظار موفقیت 100 درصد را نداریم.
- فکر می‌کنید برای رسیدن به این موفقیت چقدر زمان لازم است؟
اگر هدف ما در مورد حوادث خانگی رسیدن به نقطه صفر باشد، در این صورت به همکاری وزارت صنایع و مسکن و شهرسازی هم نیاز خواهیم داشت. با همکاری این سازمان‌ها و تدوین یک برنامه جامع ساختاری فکر می‌کنم به‌طور خوش‌بینانه حداقل به20سال زمان نیاز داریم. ضمن اینکه دقیقه به دقیقه این زمان هم نیاز به یک برنامه‌ریزی مشخص دارد.
- در مورد «نقطه صفر» صحبت کردید. برای ما از معنی و اهداف «نقطه صفر» بگویید.
البته این بحث در کشور سوئد بیشتر در مورد حوادث ترافیکی وجود دارد. الان در کشور سوئد سالانه حدود 500 نفر در اثر حوادث ترافیکی جان خود را از دست می‌دهند (این میزان در ایران در حدود 30 هزار نفر است.) مسئولین کشور سوئد برای اینکه این 500 نفر را به «صفر نفر» برسانند از مدت‌ها قبل طرحی به نام «نقطه صفر» یا «دیدگاه صفر» را مطرح کرده‌اند و در این زمینه سرمایه‌گذاری‌های زیادی کرده‌اند. هدف نهایی طرح این است که «حتی یک نفر هم نباید در اثر حوادث ترافیکی کشته شود.»
- شما در کارولینسکا به‌عنوان یکی از فعال‌ترین محققین پیشگیری از حوادث و ارتقای ایمنی شناخته می‌شوید، چه تفاوت‌هایی در این زمینه به‌خصوص در زمینه حوادث منزل بین کشورهای پیشرفته و ایران می‌بینید؟
ببینید شما بایستی در این مورد تفاوت‌های ساختاری بین 2 جامعه را در نظر بگیرید که بسیار زیادند، البته امیدواریم که نکات مثبت کشوری مانند سوئد از طریق برنامه‌های پژوهشی مشترک به ایران منتقل شود.
در سوئد در مورد جدا کردن عامل خطر و مورد خطر کارهای زیادی کرده‌اند که در جامعه ما مرسوم نبوده است. مثلاً در ایران هنوز اجاق گازها در دسترس بچه‌های کوچک هستند و خطر سوختگی با آب جوش وجود دارد اما در سوئد حفاظ‌هایی در جلوی آن قرار می‌دهند تا مانع تماس کودک با ظرف و غذای داغ شود. منظورم این است که در کشورهای پیشرفته یک بحث ساختاری در زمینه ایمنی وجود دارد و آنها دیدگاه ایمنی را در تمام قسمت‌های زندگی یک کودک اعم از زمین بازی، منزل و حتی داخل مهد کودک‌ها وارد می‌کنند تا امکان بروز خطر به حداقل ممکن برسد.
ضمنا یکی دیگر از مشکلات در کشور ما کمبود نیروی آموزش دیده در این زمینه است که خوشبختانه به تازگی نیاز به این قضیه حس شده و برای تحصیل در این رشته و رشته‌های مرتبط اولویت‌هایی به وجود آمده است. با این وجود تا رسیدن به حد مطلوب و تأثیرگذار در سطح جامعه فاصله بسیار زیادی وجود دارد.
- برگزاری شانزدهمین کنفرانس بین‌المللی جامعه ایمن در ایران را هم می‌توانیم در راستای این رویکرد جدید به حساب آوریم؟
بله. جالب است که بدانید میزبانی این کنفرانس در یک رقابت نزدیک با چین به ایران داده شد و مرکز همکاری‌های سازمان جهانی بهداشت به‌دلیل اقدامات خوب ایران و پیشرفت‌های صورت گرفته درخواست میزبانی ایران را در رقابت با چین پذیرفت.
- آیا برگزار شدن این کنفرانس در ایران می‌تواند نشان دهنده اهمیت کشور ما در این زمینه باشد؟
در حال حاضر ایران به‌عنوان یکی از کشورهای فعال در زمینه جامعه ایمن که حرفی برای گفتن دارد در مجامع بین‌المللی شناخته شده است و معمولاً افراد زیادی از ایران در این کنفرانس‌ها شرکت می‌کنند.
البته در کنفرانس تهران بسیاری از شرکت‌کنندگان با هزینه شخصی خودشان به ایران آمده بودند که موضوع قابل توجهی بود.باید به این نکته هم اشاره کنم که در خرداد ماه امسال شهر کاشمر طی یک مراسم رسمی به‌عنوان اولین شهر ایران به شبکه جهانی جامعه ایمن ملحق شد.
- پس می‌توانیم بگوییم که فاصله ایران و کشورهای پیشرفته کم شده است؟
می‌توان گفت از لحاظ علمی به جایی رسیده‌ایم که اسلوب و برنامه‌های لازم را فهمیده‌ایم ولی عملی کردن این برنامه‌ها نیاز به زمان دارد.
- جمعیت کشور ما در حال حاضر جمعیت جوانی است. آیا این مسئله اثری در بروز حوادث خانگی دارد؟
ببینید مشکل کشور ما طی 20 – 30 سال آینده مشکل افراد سالخورده است چون که جمعیت جوان ما به سن سالخوردگی می‌رسند و بالطبع نیاز به مراقبت‌های زیادی دارند که یکی از مهم‌ترین آنها پیشگیری از بروز حوادث خانگی است زیرا بروز یک حادثه در افراد سالمند مساوی است با میزان زیادی از هزینه‌های پزشکی.
- به‌نظر شما شعار پیشگیری بهتر از درمان است چه نقشی در حوادث خانگی دارد؟
این مسئله از تمامی بیماری‌ها حتی بیماری‌هایی که با واکسیناسیون پیشگیری می‌شوند قابل پیشگیری‌تر است و این شعاری است که همیشه باید مدنظر داشته باشیم: «هیچ حادثه‌ای در منزل نیست که قابل پیشگیری نباشد.»