کروز کنترل در واقع ابزاری برای ثابت نگه داشتن سرعت خودرو حین رانندگی در سطح جاده‌ها، بزرگراه‌ها، یا اتوبان‌هاست. به طور مثال، اگر راننده بخواهد سرعت را روی ۱۲۰ کیلومتربرساعت ثابت نگه دارد، با فعال سازی کروز کنترل به راحتی می‌تواند این کار را انجام دهد.
اساس این ابزار به گونه‌ای است که خودرو به صورت اتوماتیک می‌تواند سرعت خودرو را تحت هر شرایطی از رانندگی ثابت نگه دارد. لازم به یادآوری است، زمانی که این ابزار را فعال می‌کنید و سرعت خودرو روی عدد خاصی ثابت شده است، این سرعت در مسیرهای سربالایی، سراشیبی، یا هنگام وزش باد مخالف، تغییر نخواهد کرد. گفتنی است، کروز کنترل این امکان را نیز در اختیار راننده قرار می‌دهد تا بی آن که نیازی به فشردن پدال‌های ترمز و گاز باشد، سرعت خودرو را با هر بار فشردن دکمه کنار فرمان، به میزان یک کیلومتر بر ساعت، افزایش یا کاهش دهد.
لازم به ذکر است، کروز کنترل در خودروهای با دنده اتوماتیک، با فشار دادن پدال ترمز و در خودروهای با دنده دستی، با فشار دادن پدال کلاج، از مدار خارج می‌شود. البته پس از خارج شدن کروز کنترل از مدار، مجدداً با فشار دادن دکمه کروز کنترل می‌توان آن را در مدار قرار داد و سرعت تنظیم شده توسط راننده را از حافظه سیستم، بازیابی کرد. این سیستم بسته به شرکت سازنده خودرو، ممکن است امکان تنظیم سرعت خودرو در بازه سرعت‌های زیر 40 تا 50 کیلومتربرساعت را محدود سازد؛ زیرا کروز کنترل اساساً ویژه رانندگی در سطح اتوبان‌ها، بزرگراه‌ها، و جاده‌های کم ترافیک است و استفاده از این ابزار در سطح شهر منطقی نیست.
هم چنین یادآوری می‌شود که استفاده از چنین ابزاری در آب و هوای برفی و بارانی، جاده‌ها و مسیرهای پرپیچ و خم و نیز برای رانندگانی که همواره مشکل خواب آلودگی در حین رانندگی دارند، توصیه نمی‌شود.
شاید دکمه‌های Set/Accel ،Resume ،On/Off، و Decelerate/Coast را روی ابزار کروز کنترل دیده باشید. محل قرارگیری این دکمه‌ها بسته به کارخانه سازنده خودرو، متفاوت است. به طور مثال، در برخی خودروهای آمریکایی، دکمه‌های کروز کنترل بر روی فرمان و در برخی دیگر، بر روی دسته راهنما، دسته برف پاک کن، و یا به شکل دسته جداگانه‌ای پشت فرمان، زیر دسته راهنما، یا برف پاک کن قرار دارند. اکنون باید دید که هر یک از این دکمه‌ها چه عملکردی از خود نشان می‌دهند.
دکمه On/Off: ازآن جاکه سیستم کروز کنترل در اغلب خودروها به طور همیشگی فعال نیست، از این دکمه برای فعال سازی آن استفاده می‌شود.
دکمه Set/Accel: پس از فعال سازی این ابزار، ابتدا باید با پدال گاز، سرعت خودرو را به میزان موردنظر افزایش دهید و سپس با فشار دادن دکمه Set، این سرعت را برای خودرو ثابت نگه دارید. از دکمه Accel که مخفف Accelerate و به معنای افزایش سرعت خودرو می‌باشد، برای افزایش سرعت خودرو به میزان یک کیلومتربرساعت در هر بار فشار دادن، استفاده می‌شود. پس از افزایش سرعت از این طریق، این سرعت به عنوان سرعت ثابت خودرو در نظر گرفته شده و جایگزین سرعت ثابت قبلی می‌شود.
دکمه Resume: از این دکمه زمانی استفاده می‌کنیم که کروز کنترل را قبلاً از مدار خارج کرده باشیم و حال می‌خواهیم آن را مججداً فعال کنیم. اگر به خاطر داشته باشید، کروز کنترل در حین فشار دادن پدال‌های ترمز (در خودروهای دنده اتوماتیک) یا کلاچ (در خودروهای دنده دستی) از مدار خارج می‌شود. با استفاده از این دکمه می‌توان سرعت ثابت قبلی را از حافظه، فراخوانی و فعال کرد.
دکمه Decelerate/Coast: این دکمه در واقع نقش معکوس دکمه Accel را ایفا می‌کند. به عبارتی، با فشار دادن این دکمه می‌توان سرعت خودرو را کاهش داد و آن را ثابت کرد.
دکمه Cancel: برخی شرکت‌های خودروسازی به منظور خارج کردن موقتی کروز کنترل از مدار، این دکمه را درنظر گرفته‌اند. اما ازآن جاکه با فشار دادن ترمز نیز می‌توان کروز کنترل را از مدار خارج کرد، در برخی خودروها این دکمه را نمی‌بینید. چگونگی عملکرد کروز کنترل را در فیلم(دانلود) زیر که توسط مجموعه 1Car به زبان فارسی زیرنویس شده است، مشاهده فرمائید.
کروز کنترل در واقع با تنظیم دریچه گاز خودرو، سرعت خودرو را کنترل می‌کند. در خودروهای مجهز به سیستم کروز کنترل، به محض این که این سیستم فعال می‌شود، کنترل دریچه گاز از پدال گاز به این ابزار منتقل می‌شود و باز و بسته شدن دریچه گاز، تحت کنترل این ابزار درمی آید. مکانیسم فعال سازی ابزار کروز کنترل دو نوع است: (1) فعال سازی از طریق مکانیسم وکیوم (Vacuum) و (2) فعال سازی از طریق مکانیسم الکتریکی (Electrical). فعال سازی از طریق مکانیسم نوع وکیوم شباهت بسیار زیادی به عملکرد بوستر ترمز دارد و مانند پدال گاز، با سیم به دریچه گاز وصل می‌شود. فعال سازی از طریق مکانیسم الکتریکی نیز شباهت زیادی به سیستم استپر (Stepper) موتور دارد و دریچه گاز خودرو را به طور الکتریکی کنترل می‌کند.
نسل جدید کروز کنترل با نام کروز کنترل هوشمند (Adaptive Cruise Control) قابلیت تشخیص فاصله با خودروی پیش رو را نیز دارد. این سیستم، مشابه کروز کنترل معمولی، سرعت خودرو را بر اساس سرعت موردنظر راننده که تنظیم شده است، کنترل می‌کند. با این تفاوت که این سیستم ازآن جاکه مجهز به حس گرهای خاصی می‌باشد، سرعت خودرو را با توجه به فاصله تا خودروی جلویی تنظیم می‌کند. ازاین رو، درصورتی که فاصله خودرو تا خودروی جلویی، به دلیل کاهش سرعت خودروی جلویی، از حد مجاز کم‌تر شود، سرعت خودرو به طور هوشمند از هدایت کروز کنترل خارج می‌شود و کاهش می‌یابد.
این سیستم در حال حاضر بر روی برخی خودروهای لوکس و گران قیمت نصب شده است. با توجه به این که کروز کنترل هوشمند در حقیقت چیزی فراتر از یک ثابت نگهدارنده سرعت است، با خیال راحت می‌توان سرعت خودرو را در حین رانندگی در بزرگراه‌ها تنظیم کرد و به رانندگی ادامه داد. همان طورکه اشاره شد، در این سیستم، از حس گرهای خاصی استفاده شده است که نسبت به هر نوع مانع یا خودرو جلویی حساس هستند و وجود آن‌ها را در مسیر تشخیص می‌دهند. بنابراین همان طورکه گفته شد، این سیستم در چنین شرایطی سرعت خودرو را کاهش می‌دهد و با عبور از مانع مجدداً به سرعتی که راننده از قبل تنظیم کرده بود، باز می‌گردد.