درگذشت آیت‌الله هاشمی رفسنجاني یکی از اتفاقات ناخوشایند ماه گذشته بود؛ اتفاقی که برای دوستان دوران مبارزه و خدمت او ضايعه‌اي جبران‌ناپذیر بود.
آنچه در روز‌هاي بزرگداشت و مراسم ترحیم آیت‌الله هاشمی رفسنجاني بیان شد، وجوه مبارزاتی، سیاسی، اجتماعی و فعالیت‌‌هاي او در پست‌‌هاي مدیریتی کشور بود.
نقش آیت‌الله هاشمی رفسنجاني در سیاستهاي کلان کشور بر کسی پوشیده نیست اما این توجه و مداقه‌ي حداکثری به این ابعاد شخصیتی، جامعه را از بعد دیگر شخصیتی او که شاید برای عموم کمتر شناخته شده باشد غافل کرده.
آیت‌الله هاشمی رفسنجاني یکی از مفسرينی بود که با نگاه اجتماعی و کاربردی به آیات قرآن توانست «تفسیر راهنما» را به رشته‌ي تحریر درآورد
تفسیری که در ادامه‌ي آن مجموعه‌ي «فرهنگ قرآن» نوشته شد و با طبقه‌بندی موضوعی آیات قرآن، راه جدیدی پیش روی قرآن‌پژوهان قرار داد.
حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی مهدوی‌راد استاد دانشگاه تربیت مدرس، مدیر کتابخانه‌ي تخصصی قرآن قم و سردبیر مجله‌ي «آیینه‌ي پژوهش» در گفت‌وگوی پیش رو ابعاد تازه‌ای از «تفسیر راهنما» و شخصیت قرآنی آیت‌الله هاشمی را پیش روی ما گذاشت.
- نگاه اجتماعی مفسر به آیات قرآن یکی از مهم‌ترین ویژگی‌‌هاي «تفسیر راهنما»ست. شما با این دیدگاه موافقید؟
آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در تدوین مجموعه‌ای که بعدها «تفسیر راهنما» نام گرفت، در پی نگارش یک تفسیر موضوعی بود.
هرچند در ابتدای امر در همان دفاتر بیست و چهارگانه‌ي اولیه به صورت ترتیبی در کنار هر آیه‌ای که نوشته می‌شد مطالب قابل استخراجی را که به ذهنش می‌آمد درج می‌کرد.
طبق آنچه در خاطرات مرحوم آیت‌الله هاشمی رفسنجانی و جلساتی که با او داشتیم مطرح شد برای نگارش و مرحله‌‌ي بازسازی این مجموعه‌ي تفسیری در زندان دوم، تفسیر المیزان و مجمع‌البیان در اختیارش بود.
آیت‌الله هاشمی رفسنجانی مثلا در تفسیر آیه‌ي «بَلِ اللهٌ مَوْلاَکُمْ وَ هُوَ خَيْرُ النَّاصِرِين» نوشته: «تنها خداوند مولا و سرپرست مومنین و بهترین یاور آنان است».
این قسمتی از آیه است که این استفاده از آن شده. این برداشت از آیه در سنجش با آیه‌ي قبلی است. زیرا در سیاق آیه‌ي قبلی، این مفهوم استخراج می‌شود. بعد از درج پیام‌ها و برداشت‌ها، سایر مطالب طبقه‌بندی می‌شود.
مثلا در ذیل این آیه مطالب طبقه‌بندی شده‌ای مانند جنگ، عوامل و موانع رشد و رهبری با نگاه با توانایی سخن به میان آمده.
نکته‌ي مهمی که درباره‌ي «تفسیر راهنما» باید مطرح شود این است که این مجموعه‌ي تفسیری، هم تفسیر موضوعی است و هم تفسیر ترتیبی اما این‌که نگاه اجتماعی در این تفسیر وجود دارد امری کاملا طبیعی است.
زیرا آیت‌الله هاشمی رفسنجانی زمانی نگارش این تفسیر را آغاز کرد كه با مسائل سیاسی و اجتماعی درگیر بود.
این رویه‌ي تفسیرنگاری از 100 سال پیش و از دوره‌ي «عبدو» آغاز شده بود و از قرآن به عنوان برنامه‌ي زندگی مطرح و پیش روی انقلابیون مسلمان در کشور‌هاي عربی و ایران قرار گرفت.
این نگاه روشنفکران، مصلحين، متفکرين و مبارزين مسلمان به قرآن به عنوان راهنمای زندگی فردی و اجتماعی بود. بنابراین خیلی طبیعی است که این زاویه‌ي نگاه اجتماعی و چالش داشتن آموزه‌‌هاي قرآنی با عینیت زندگی نگاه غالب در تفسیر راهنمای آیت‌الله هاشمی رفسنجانی باشد.
در سال‌هاي اولیه‌ي پیروزی انقلاب (سال 62) که یادداشت‌‌هاي اولیه‌ي «تفسیر راهنما» به قم آورده شد تا کار تدوین آن صورت بگيرد، گروهی تشکیل شد که بعدها به مرکز فرهنگ و معارف قرآن تبدیل گرديد.
- تفسیر راهنمای آیت‌الله هاشمی رفسنجاني چه جایگاهی در حوزه‌ي قرآن‌پژوهی کشور دارد؟
معتقدم جریان قرآن‌پژوهی و قرآن‌شناسی کل کشور مرهون نگارش تفسیر راهنما و فرهنگ قرآن است. زیرا بن‌مایه‌ي اصلی مرکز فرهنگ و معارف قرآن، تدوین یادداشت‌‌هاي آیت‌الله هاشمی رفسنجانی و نگارش تفسیر راهنماست.
نکته‌ي دیگری که باید به آن تاکید کنم این است که مجموعه‌ي 34 جلدی فرهنگ قرآن، کلید راهیابی به موضوعات قرآنی است. براساس اطلاعاتی که دارم «فرهنگ قرآن» در طرح ابعاد موضوعی قرآن، گسترده‌ترین، عمیق‌ترین، کارآمد‌ترین و سالم‌ترین عرضه‌کننده‌ي موضوعات قرآنی است.
البته طبقه‌بندی موضوعی از قرن‌ها قبل توسط علامه مجلسی در موسوعه‌ي حدیثی کبیر «بحارالانوار» انجام شده.
تا نگارش «فرهنگ قرآن»، کتاب دو‌جلدی «المعجم المفهرس للمعال القرآن الكريم» دقیق‌ترین منبع طبقه‌بندی موضوعی آیات قرآن کریم بود اما در دوره‌ي معاصر، فرهنگ قرآن که برآمده از دل تفسیر راهنماست، عملا از منطوق آیه استفاده نمی‌شد بلکه از لوازم آیات، آیه در سیاق، روایت و ژرفای آیه استفاده می‌شد. بنابراین این مجموعه‌ي ارزشمند فراتر از کار‌هاي قبلی است.
به عنوان مثال در هیچ جای قرآن به صراحت از آزادی سخن به میان نیامده در حالی که قطعا ابعاد مفهوم آزادی به گستردگی در آیات قرآن مورد بحث قرار گرفته. در فرهنگ قرآن، یک مبحث درباره‌ي آزادی مطرح شده.
یا موضوعی‌ای به نام کارگری به صورت مستقیم مطرح نشده اما در مفاهیمی مانند سعی و کسب و... این موضوع قابل بررسی است.
در «فرهنگ قرآن»، موضوعات از دل آیات استخراج شده‌اند. در نتیجه با این رویکرد، فرهنگ قرآن بسیار گسترده شده.
بنابراین کاملا مشهود است که نگرش‌‌هاي سیاسی، اجتماعی و فرهنگی نویسنده در تفسیر راهنما جریان دارد. به عبارت دیگر مدیریت و سیاستهاي فرهنگی مورد نیاز جامعه از متن قرآن استخراج شده و راهنمای عمل است.
در روایات آمده هر کاری که با اخلاص انجام شود دامنه‌ي آن فراتر از محدوده‌ي خود عمل و عکس‌العمل آن خواهد بود. این موضوع شامل حال نویسنده‌ي تفسیر راهنما نیز شد. زیرا زمانی که آیت‌الله هاشمی رفسنجانی مبارزه می‌کرد نه امیدی به رهایی از زندان داشت و نه کسب قدرت و حکومت.
منبع: همشهري آيه