به گزارش ایسنا، زمین‌لرزه‌ای با بزرگی 7.3 درجه در مقیاس ریشتر، در ساعت 5 و 46 دقیقه بامداد روز ۱۷ ژانویه ۱۹۹۵ در شهر کوبه ژاپن رخ داد که به مدت ۲۰ثانیه این شهر را لرزاند و در هم کوبید. این زمین‌لرزه یکی از بدترین رویدادهای طبیعی در ژاپن بود که خسارات شدیدی به بار آورد و باعث خرابی بسیاری از پل‌ها و سازه‌های دیگر شد.
تعداد تلفات این زمین‌لرزه بزرگ ۶هزار و ۴۳۳ نفر اعلام و خسارت وارد شده به شهر کوبه و مناطق مجاور آن حدود 100 میلیارد دلار برآورد شد.
اما در طرف دیگر زمین‌لرزه‌ای با شدت 6.6 ریشتر در ساعت 5 و 26 دقیقه بامداد روز ۵ دی سال ۱۳۸۲ شهر بم و مناطق اطراف آن را لرزاند و تراژدی تلف‌شدن بیش از 30 هزار نفر را رقم زد.
این در حالی است که در شهرهایی چون تهران خطوط لوله گاز کشیده شده است که لزوم توجه به ایجاد شکست در خطوط لوله گاز را دو چندان می‌کند. تجربه تلخ انفجار خط لوله گاز در محل حفر تونل مترو در تقاطع بلوار کوهسار، خیابان یکم «شهران» نمونه‌ای از این دست است.
دلیل فوران آتش از دل زمین در ساعت 4 و 30 دقیقه بامداد روز 28 خرداد ماه امسال به علت ایجاد شکست در لوله گاز عنوان شد.
این در حالی است که محققان کشور به همراه پژوهشگران ژاپنی مطالعات گسترده‌ای را در این زمینه اجرایی کردند و هشدارهای لازم را به مسؤولان ارائه دادند و بعد از بروز حادثه مسؤولان شرکت گاز گام‌هایی را برای اجرایی کردن پیشنهادات این محققان برداشتند.
دکتر نعمت حسنی، رئیس دانشکده مهندسی عمران، آب و محیط زیست پردیس فنی مهندسی شهید عباسپور دانشگاه شهید بهشتی و دانشیار دانشگاه شهید بهشتی در گفت‌وگو با ایسنا مساله زلزله را یک مساله جدی برای بیش از 70 درصد کشور دانست و افزود: علت آن موقعیتی است که کشور دارد؛ چراکه از یک طرف فشارهایی از صفحه اقیانوس آرام و اطلس به صفحه ایران وارد می‌شود و از طرف دیگر با فشار صفحه عربستان مواجه هستیم و حاصل این فشارها سلسله جبال زاگرس شده است.
وی با بیان اینکه علاوه بر آن، ایران فشارهای صفحه تکتونیکی بسیار بزرگی به نام «اوراسیا» را نیز تحمل می‌کند، اظهار کرد: ایران در میان این دو صفحه قرار گرفته است و 3 رشته کوه زاگرس، البزر و کپه داغ حاصل فشارهایی است که به ایران وارد شده و همچنین فعالیت‌های آتشفشانی که از گذشته وجود داشته است.
حسنی با تاکید بر اینکه اطراف 3 رشته کوه در معرض خطر زلزله قرار دارد، خاطرنشان کرد: بر این اساس ما شاهد بروز زلزله‌ها در طول تاریخ در کشور بوده‌ایم؛ به گونه‌ای که ایران امروز تبدیل به یکی از کشورهای پرتلفات در زلزله شده است؛ به گونه‌ای که به طور متوسط در 100 سال گذشته زلزله هر سال حدود 2 هزار و 500 نفر قربانی گرفته است.
رئیس دانشکده مهندسی عمران، آب و محیط زیست پردیس فنی مهندسی شهید عباسپور دانشگاه شهید بهشتی با اشاره به گسل‌های متعدد در اطراف تهران اظهار کرد: تهران در اطراف دامنه جنوبی رشته کوه‌های البرز قرار گرفته است؛ از این رو گسل‌های فعالی در اطراف تهران وجود دارد. از آنجایی که تهران در گذشته روستا بوده و شهر بزرگ آن «شهر ری» بوده است، زمانی که صحبت از خرابی‌های ناشی از زلزله در طول تاریخ می‌شود، بیشتر شهر ری آسیب دیده است.
این محقق با ابراز نگرانی نسبت به رخداد زلزله در شهرهای بزرگی چون تهران، تبریز، مشهد، شیراز، کرج، قزوین و زنجان، یادآور شد: این شهرها لرزه‌خیز هستند و استان‌هایی مانند آذربایجان شرقی و غربی، گیلان، مازندران، اردبیل و کرمان با مشکل زلزله مواجه هستند؛ ولی در حال حاضر همه نظرها معطوف به تهران شده است.
وی دلیل این امر را جمعیت زیاد و متراکم در تهران ذکر کرد و گفت: علاوه بر آن تمام تاسیسات شهری مانند لوله‌کشی‌های وسیع گاز، برق و آب و فاضلاب و مخابرات را دارد و مطالعاتی در شهر تهران صورت گرفته است و در این مطالعات گسل‌های «ری جنوبی و شمالی»، «شمال تهران» و «گسل مشا» به عنوان گسل‌هایی شناخته شدند که در مقایسه با سایر گسل‌ها می‌توانند آثار مخربی را در شهر تهران ایجاد کنند.
این عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی با بیان اینکه این مطالعات تحت حمایت آژانس بین‌المللی همکاری‌های ژاپن (جایکا) در سال 2000 اجرایی شده است، یادآور شد: بر اساس این مطالعات برآورد می‌شود حدود 30 تا 40 درصد از واحدهای مسکونی موجود در تهران آسیب ببیند، ضمن آنکه 500 هزار واحد مسکونی تخریب کامل خواهد شد و حاصل این تعداد تخریب واحد مسکونی کشته شدن 386 هزار نفر است.
حسنی اضافه کرد: 8 سال بعد سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران مطالعات دیگری را اجرایی کرد و در این مطالعات تعداد کشته شدگان زلزله شهر تهران را 250 هزار نفر برآورد کرد.
- آشنايي با سازمان مديريت بحران
وی اضافه کرد: با دقتی که در روش محاسباتی این تحقیقات صورت گرفت، عدد 250 هزار نفر برای کشته شدگان ناشی از زلزله تهران عدد قابل قبولی است.
- نسبت کشته‌شدگان زلزله تهران با تخریب واحدهای مسکونی
رئیس دانشکده مهندسی عمران، آب و محیط زیست پردیس فنی مهندسی شهید عباسپور دانشگاه شهید بهشتی با تاکید بر اینکه رابطه‌ای میان واحدهای مسکونی تخریب‌شده با تعداد تلفات ناشی از زلزله وجود دارد، گفت: مشاهده شده است که نسبت تعداد کشته‌شدگان و واحدهای تخریب‌شده در شهرهایی مانند «بم» و «بروات» رابطه یک به یک است؛ به این معنی که در زلزله بم حدود 30 هزار واحد مسکونی تخریب شده و در حدود 30 هزار نفر هم کشته شدند.
وی اضافه کرد: این در حالی است که در کشوری مانند ژاپن رابطه دیگری میان تعداد واحدهای تخریب شده با تعداد قربانیان وجود دارد؛ به این صورت که در زلزله سال 1995 شهر کوبه ژاپن که من هم در آن زمان در این شهر بودم، تعداد واحدهای مسکونی کاملا تخریب شده 100 هزار واحد، ولی تعداد تلفات حدود 6 هزار نفر بوده است.
حسنی با تاکید بر اینکه نسبت تخریب واحدهای مسکونی به تعداد تلفات ناشی از زلزله در ژاپن 6 درصد بوده است، اظهار کرد: به این معنی که از هر 100 واحد مسکونی تخریب‌شده تنها 6 نفر کشته شدند، ولی در بم از هر 100 خانه تخریب شده، 100 نفر تلفات بوده است.
وی با محاسبه این رابطه برای شهر تهران، گفت: با توجه به ساخت‌وسازهای صورت گرفته به نظر می‌رسد این رابطه درصدی حدود 30 تا 35 درصد باشد که تلفات 250 هزار نفری را بالغ خواهد شد.
حسنی با تاکید بر ضرورت توجه به مدیریت بحران در جهت کاهش تلفات ناشی از زلزله، یادآور شد: از سوی دیگر باید با اطلاع‌رسانی مردم را آگاه کنند که در زمان وقوع حادثه بزرگ قطعا تلفات زیاد است.
- ساختمان پلاسکو و نگرانی‌های عمومی نسبت به زلزله
دانشیار دانشگاه شهید بهشتی با اشاره به حادثه ساختمان پلاسکو، گفت: از زمان بروز این حادثه سوال بزرگی برای مردم ایجاد شده و آن این است که در شرایط عادی آتش‌سوزی ساختمانی مهار نشد و علی رغم به‌کارگیری تمام امکانات امدادی، پس از 3 ساعت فرو ریخت و اگر زلزله رخ دهد، چگونه می‌توان به آن رسیدگی کرد. این سوال یک سوال منطقی و صحیح است.
وی ساختمان پلاسکو را یک ساختمان قدیمی توصیف کرد و افزود: عمر متوسط ساختمان‌ها در دنیا بیش از 50 سال نیست و از عمر ساختمان پلاسکو نیز 54 سال گذشته بود؛ از این رو اولین درسی که از این حادثه گرفته می‌شود، این است که اگر سازه‌ای عمر مفید آن به پایان رسیده است، باید به عنوان سازه فرسوده تلقی شود و به فکر بازسازی و نوسازی آن باشیم.
حسنی با بیان اینکه در چنین شرایطی حدود 600 واحد تجاری در این ساختمان مشغول به فعالیت بودند، خاطرنشان کرد: بالا بودن حرارت از جمله علل فروریختن این ساختمان بوده است. ساختمان‌های فولادی علی‌رغم آنکه سازه‌های خوبی در برابر زلزله هستند؛ ولی در برابر حرارت و آتش ضعف دارند و زمانی که حرارت از 300 تا 400 درجه سانتیگراد افزایش می‌یابد، مشخصات مکانیکی آنها مانند مقاومت سازه‌ای آنها کاهش می‌یابد و باعث می‌شود که فولاد نسبت به فشاری که به آن وارد شده است، نتواند مقاومت کند.
وی با بیان اینکه در طبقات نهم و دهم این ساختمان آتش‌سوزی صورت گرفته است، اضافه کرد: متاسفانه سیستم‌های کف پاش به گونه‌ای نبوده که کف به داخل ساختمان وارد شود و از طریق نازل‌های آتش‌نشانی در هر دقیقه حدود 3 تا 4 هزار لیتر آب در داخل ساختمان ریخته شد و از سوی دیگر رایزرهای (لوله‌های بالارونده آب و فاضلاب که وظیفه تقسیم و یا جمع‌آوری آب یا فاضلاب را دارند) ساختمان به گونه‌ای بوده که آتش داخل آنها شده بود و از این طریق آتش به سایر طبقات سرایت کرده بود که در این زمینه باید مسؤولان اطلاعات دقیق‌تری را ارائه دهند.
وی در خصوص ریزش این ساختمان با تاکید بر اینکه در این زمینه تاکنون اطلاعات دقیقی به دستم نرسیده است، یادآور شد: بر اساس آنچه که مشاهده کردم ، تصور من بر این است که اسکلت باربر این ساختمان «قاب ساده» بوده؛ به معنی دیگر سیستم باربر این سازه سیستمی بوده که تیرهای فولادی به نبشی‌های ستون جوشکاری شده، ولی خود تیرها به ستون جوش نخورده بود و تنها یک اتصال ساده بوده و زمانی که ستون به یک طرف مایل می‌شود، زیر ستون تا طبقات پایین خالی شده است.
- آتش‌سوزی نگرانی اصلی در زلزله؛ آری یا خیر؟
این محقق مدیریت بحران با بیان اینکه وقوع آتش‌سوزی‌ها در زلزله نگران‌کننده است، یادآور شد: برای کشورهایی مانند ژاپن که 70 درصد سازه‌ها چوبی هستند، مساله آتش‌سوزی مهم است؛ ولی برای ایران که اکثر سازه‌ها بتنی و فولادی است زیاد نگران آتش‌سوزی در زمان وقوع زلزله نیستیم.
وی افزود: بعد از زلزله کوبه ژاپن من در محل زندگیم که واحدی در طبقه نهم بود، مشاهده کردم که ابعاد آتش‌سوزی در 3 بخش شهر زیاد بود.
حسنی در عین حال اضافه کرد: در ایران همه مردم در زمان زلزله نگران آتش‌سوزی ناشی از نشت گاز هستند و این در حالی است که ریشه آتش‌سوزی برق است. اتصال سیم‌های برق باعث آتش‌سوزی می‌شود، به‌ویژه اگر زلزله در زمستان باشد.
وی با بیان اینکه در شرایط عادی اگر رعایت شرایط ایمنی را نکرده باشیم، برق می‌تواند خطرناک‌تر از گاز باشد، گفت: شبکه گاز ایران از لوله‌های فولادی و پلی اتیلن است و وضعیت خوبی دارند؛ ولی این لوله‌ها در برخی نواحی از روی گسل‌ها عبور کرده است و یا اگر در آن منطقه مساله لغزش رخ دهد، به یک مرتبه لوله گاز ممکن است دچار آسیب شود.
این محقق، نمونه این وضعیت را رخداد «شهران» دانست و ادامه داد: در این منطقه لوله گاز با فشار PSI 250 بوده و مشاهده کردیم که زبانه آتش به ارتفاع 20 متر بوده و در مدت 2 ساعت این آتش‌سوزی ادامه داشته است.
دارنده نشان افتخار «خورشید تابان» دولت ژاپن، به اجرای مطالعات مشترکی با شرکت اوزاکای ژاپن در سال 1383 در این زمینه اشاره کرد و گفت: بر اساس داده‌های به دست آمده از این مطالعات به شرکت گاز ملی ایران پیشنهاد کردیم که تمام ایستگاه‌های گاز کشور به سیستم قطع خودکار و قطع کنترل از راه دور مجهز شود؛ ولی به دلیل مشکلاتی چون کمبود منابع مالی هنوز این امر محقق نشده است.
حسنی، استفاده از «شیرهای یک طرفه» را برای کاهش خطرات ناشی از آتش‌سوزی از دیگر پیشنهادات ارائه‌شده به شرکت گاز ذکر و اظهار کرد: در صورت ایجاد ترکیدگی و یا آسیب در داخل لوله‌های گاز، این شیرهای یک طرفه، گاز را قطع می‌کنند؛ زمانی که ما استفاده از این شیرها را به شرکت گاز پیشنهاد کردیم، ایراداتی به آن وارد و اعلام کردند از آنجایی که گاز ایران گاز کثیف است، ممکن است این شیر در حالت عادی قادر به قطع گاز نباشد و یا در نشتهای خفیف گاز این شیر به خوبی عمل نکند.
رئیس دانشکده مهندسی عمران، آب و محیط زیست پردیس فنی مهندسی شهید عباسپور تاکید کرد: این در حالی است که وجود این شیرها می‌تواند در زمان وقوع حادثه بسیار موثر باشد؛ اما بعد از حادثه «شهران» شرکت گاز استان تهران به طور جدی این مقوله را مورد بررسی قرار داده است.
این محقق همچنین اضافه کرد: مطالعه مشترک ما در دانشکده شهید عباسپور با شرکت اوزاکا نشان می‌دهد که مشکل اصلی سیستم گازرسانی کشور در بخش علمک است؛ چراکه اگر خانه‌ها خراب شده و به این بخش آوار شوند، این علمک با مشکل نشت همراه خواهد بود.
وی یادآور شد: با مطالعات مشترکی که از یک سال قبل با شرکت اوزاکای ژاپن در شهر تهران داشتیم، به دستاوردهای خوبی دست یافتیم. برای مقاوم‌سازی علمک‌های موجود روش‌های نوینی را ارائه کردیم تا نقاط ضعف آن برطرف شود و برای علمک‌های جدید نیز ایده‌های نوینی را به کارخانجات ارائه کردیم تا این تغییرات را در ساخت «شیر قفلی» و «رگلاتور» استفاده کنند.
این محقق، با بیان اینکه این پیشنهادات با استقبال شرکت ملی گاز مواجه شده است، ابراز امیدواری کرد که این طرح‌ها از سال 1396 از سوی شرکت گاز استان تهران اجرایی شود تا بتواند با اولویت‌بندی بخش‌های مختلف شهر به‌ویژه خانه‌های جنوبی بافت‌های فرسوده اقدام به مقاوم‌سازی علمک‌های گاز شهری کند.
وی با بیان اینکه آتش‌سوزی در تهران در زمان وقوع زلزله می‌تواند نگران‌کننده نباشد، به شرط آنکه شبکه گاز و برق به سیستم‌های قطع ایمنی مجهز شوند، اظهار کرد: اگر در تهران زلزله صورت گیرد، تنها 30 درصد شهر تخریب خواهد شد و این طور نیست که کل شهر ویران شود. بسته به اینکه کدام گسل فعال شود، اطراف آن گسل آسیب می‌بیند.
- بافت فرسوده اولین قربانیان زلزله
حسنی، بیشترین نواحی آسیب‌دیده از زلزله را بافت‌های فرسوده دانست و گفت: بیشتر نواحی که در وسط شهر تهران به پایین هستند مانند خیابان آزادی، انقلاب و جاده دماوند به پایین به دلیل قدیمی بودن بافت‌ها و افزایش حاشیه‌سازی و رسوبات خاک و وجود آب‌های زیر زمینی و تراکم بالای جمعیت در خطر زلزله قرار دارند.
عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی به بیان اقدامات مورد نیاز برای کاهش سوانح ناشی از زلزله پرداخت و یادآور شد: در گام اول باید هر نهاد، شرکت، کارخانه، مجتمع‌های مسکونی و تجاری به واحد «مدیریت بحران» مجهز شوند.
وی، استفاده از فناوری‌های نوین را از دیگر راهکارهای لازم برای کاهش سوانح دانست و خاطرنشان کرد: استفاده از سنسورها می‌تواند نگرانی ما را از انتشار مونواکسیدکربن و دود رفع می‌کند.
- 3 ضلع اصلی برای کاهش سوانح
وی با اشاره به ضرورت تجهیز ساختمان‌ها به سیستم‌های اطفای حریق و ماسک اکسیژن، گفت: در خبرها شنیده می‌شود که آتش‌نشانی ماسک خود را به دهان دیگری می‌گذارد. این عمل هر چند که ایثار فرد را می‌رساند؛ ولی چرا این فرد نباید ماسک اضافه با خود به همراه داشته باشد و چرا نباید یک آتش‌نشان به این مقوله توجه داشته باشد که یک ساختمان فلزی بعد از یک تا یک‌ونیم ساعت آتش‌سوزی، فرو می‌ریزد.
حسنی، «فرهنگ ایثار»، «فرهنگ ایمنی» و «فرهنگ قانون‌مداری» را 3 ضلع کاهش سوانح نام برد و یادآور شد: ملت ایران در مساله «قانون» و «ایمنی» ضعف دارد؛ ولی در فرهنگ «ایثار و گذشت» خوب عمل می‌کند.