غربتی که از حدود پنج‌سالگی و با ماجرای ازدست‌دادن مادرشان، حضرت خدیجه سلام‌الله‌علیها، شروع شد و تا مظلومیت بعد از رحلت نبی مکرم اسلام (ص) ادامه پیدا کرد. اما اوج غريبي مادر شيعيان را بايد در شهادت مظلومانه، ماجراي دفن شبانه و در نهايت مشخص نشدن مزار مطهر آن بانوي بزرگوار و پاكدامن و حتي تعيين نشدن زمان دقيق شهادت مشاهده كرد؛ هرچند در مرور زندگي غريبانه حضرت‌فاطمه‌زهرا سلام‌الله‌عليها، نبايد شجاعت آن حضرت در دفاع از حق و امام زمان خود را ناديده گرفت.جاي تأسف بزرگي دارد كه زندگي درخشان و حق مدارانه برترين بانوي عالم، براي مردم زمين آن‌طور كه بايد بازگو نشده و اين نقصان بزرگ، زمينه‌ساز ايجاد شبهات و ابهاماتي درباره زندگي و شهادت آن حضرت شده است. وجود اينگونه شبهات پس از 14قرن كه از شهادت ايشان گذشته، موجب شد براي دريافت پاسخ به سراغ دكتر سيدمحمدحسين موسوي، استاد دانشگاه و كارشناس تاريخ اسلام برويم تا پاسخ اينگونه ابهامات را بشنويم.
- اولين نكته ابهام‌آميزي كه درباره شهادت حضرت‌فاطمه‌زهرا سلام‌الله‌عليها مطرح مي‌شود آن است كه چرا تاريخ شهادت آن حضرت دقيقا مشخص نشده است؟ اين ابهام از آنجا پررنگ‌تر به‌نظر مي‌رسد كه شاهد هستيم تاريخ شهادت ائمه‌اطهارعليهم‌السلام به اين اندازه مستتر نمانده است.
پاسخ اين پرسش اساسي را بايد در جريان‌ها و اتفاقات دوران پاياني زندگي حضرت‌فاطمه‌زهرا سلام‌الله‌عليها پيدا كنيم. وقتي آن دوران را مطالعه مي‌كنيم، مشخص مي‌شود كه آن زمان هم مانند امروز اهل سنت رويكرد متفاوتي نسبت به مقام و جايگاه آن حضرت داشته‌اند. مانند امروز كه درباره شهادت ايشان نظري متفاوت از شيعه دارند. درواقع پس از رحلت نبي‌مكرم اسلام(ص)، حضرت‌فاطمه‌زهرا سلام‌الله‌عليها به‌دليل رويگرداني مردم از مقام امامت و ولايت، مكدر و آزرده‌خاطر شدند و به همين علت بود كه از سياستمداران و مقام‌هاي بالا و مسئولان آن زمان دوري مي‌كردند. در آن زمان رسم بر اين بود كه وقتي شخص مهمي از دنيا مي‌رفت، حاكمان اسلامي در تشييع جنازه او حاضر شده، بر او نماز مي‌خواندند و پيكرش را تشييع مي‌كردند. اين در حالي بود كه حضرت‌فاطمه‌زهرا سلام‌الله‌عليها به‌دليل آزردگي‌خاطر و اتفاقاتي كه پس از رحلت پيامبر اكرم(ص) افتاده بود، نمي‌خواستند كه كسي از آن افراد در مراسم تشييع جنازه ايشان شركت كند يا بر پيكر مطهر ايشان نماز بخواند. به همين علت بود كه آن حضرت شبانه و به‌طور پنهاني دفن شدند و جايگاه دفن ايشان نيز مشخص نشد. دليل مشخص نبودن تاريخ دقيق شهادت هم همين مسئله بوده است.
دقت داشته باشيد كه براي پيدا كردن تاريخ دقيق شهادت حضرت‌فاطمه‌زهرا سلام‌الله‌عليها بايد هم اسناد تاريخي بررسي شوند و هم اسناد و مدارك كلامي. طبق مطالب و مدارك كلامي زمان دقيق شهادت در روزهاي مختلفي از فاطميه اول و دوم پنهان مانده است و چند نقل متفاوت در اين‌باره وجود دارد. حتي سن دقيق آن حضرت در زمان شهادت مشخص نشده تا شايد بتوان تاريخ شهادت ايشان را تخمين بزنيم. به همين علت است كه ما از نظر شرعي احتياط مي‌كنيم و 2 دهه فاطميه برگزار مي‌كنيم كه اين كار اشكالي هم ندارد.
- يعني يك سند تاريخي محكم و مستدل در اين‌باره وجود ندارد كه زمان دقيق شهادت حضرت‌فاطمه‌زهرا سلام‌الله‌عليها را ثبت كرده باشد؟
بيشترين تأكيد كه در اسناد و مدارك تاريخي ديده مي‌شود، آن است كه سوم جمادي‌الثاني(فاطميه دوم) را مورد تأكيد قرار داده‌اند. البته در اين‌باره اصطلاح توفيه به‌معناي وفات كردن را به‌كار برده‌اند، به اين مفهوم كه حضرت‌فاطمه‌زهرا سلام‌الله‌عليها در فلان تاريخ از دنيا رفته‌اند. البته در مدارك تاريخي عبارت‌هاي قتل به‌معناي كشته شدن هم به‌كار رفته است. اما به هر حال ما شيعيان اعتقاد داريم كه بانوي مكرم اسلام مظلومانه به شهادت رسيده‌اند و در اين مورد به نقل تاريخ بسنده نمي‌كنيم چراكه اين مطالب از ائمه‌اطهار عليهم‌السلام به ما رسيده و منابع معتبر روايتي در اين‌باره وجود دارد.
- همانطور كه اشاره كرديد، نحوه شهادت حضرت‌فاطمه‌زهرا سلام‌الله‌عليها درنظر شيعه و اهل سنت تفاوت دارد. اين موضوع را چگونه مي‌توان توضيح داد؟
دقت داشته باشيد كه ما شيعيان براساس آموزه‌ها و تعاليمي كه از امامان معصوم خود دريافت كرده‌‌ايم، باور داريم كه آن حضرت در اثر صدماتي كه ديدند در جواني به شهادت رسيدند؛ آن هم در شرايطي كه از اوضاع حكومت بعد از نبي مكرم اسلام(ص) ناخشنود بودند و بر حق غصب شده مقام ولايت و خلافت اعتراض داشتند. ايشان شخصيت بسيار بزرگ و بزرگواري بودند كه نظرشان درباره حكومت بسيار مهم و تأثيرگذار بود. چون دختر پيامبر و همسر امام زمان خود بودند. طبيعي است كه اعتراض ايشان بر خلافت غصب شده بسيار مهم و قابل توجه بوده است. از طرف ديگر طبيعي است كه هر كسي در راه دفاع از آرمان اعتقادي و ديني و در مسير دفاع از حق رشادت كرده و جان خود را از دست بدهد، طبيعتا به مقام شهادت نائل شده است. به همين علت است كه با صراحت مي‌توان اذعان داشت كه حضرت‌فاطمه‌زهرا سلام‌الله‌عليها به شهادت رسيدند، چه در تاريخ عبارت شهادت آمده باشد يا نيامده باشد. در اين مورد نظر برادران اهل سنت آن است كه هر چند حضرت‌فاطمه‌زهرا سلام‌الله‌عليها در روزهاي پاياني زندگي مبارك خود از خلافت آن زمان ناخشنود بوده‌اند، اما ايشان رحلت كرده‌اند و اين، مرگي طبيعي بوده است.
- نظر اهل سنت درباره نامشخص بودن محل و نحوه دفن شبانه حضرت‌فاطمه‌زهرا سلام‌الله‌عليها چيست؟
علت اصلي اين مطلب كه مزار مطهر دختر پيغمبر اكرم صلي‌الله‌عليه‌وآله نامشخص است را برادران اهل سنت هم مي‌دانند و نسبت به آن آگاهي دارند. آن حضرت نمي‌خواستند و رضايت نداشتند كه در مراسم تشييع پيكر مطهرشان شخصي از حكومت حاضر باشد و حتي راضي نبودند كه محل دفن ايشان براي ديگران مشخص شود. از همين اتفاق مي‌توان درك كرد كه از حكومت زمان خود ناراضي بوده‌اند.
- براي شناخت ابعاد شخصيتي حضرت‌زهرا سلام‌الله‌عليها خوب است نقبي به زندگي ايشان بزنيم. نقش سياسي و اجتماعي آن حضرت در دوران بعد از رحلت نبي‌مكرم‌اسلام (ص) نمود بيشتري در جامعه داشت. اما در ميان تمام رويدادها اين شبهه مطرح است كه چه اتفاقي افتاد كه دختر نبي‌مكرم اسلام(ص) مظلوم‌ترين بانوي تاريخ شده است؟
مرور زندگي حضرت‌فاطمه‌زهرا سلام‌الله‌عليها نشان مي‌دهد كه نقش ايشان در جامعه در قالب ابعاد سياسي، اجتماعي و اقتصادي و همچنين هدايتگري تعريف مي‌شده است. اما به هر‌حال آن حضرت مظلومه‌اي است كه دختر نبي‌مكرم اسلام(ص) است و اين، تناقض بسيار بزرگي است كه باعث تعجب همه مردم شده است. چرا كه در سال‌هاي زندگي رسول‌اكرم(ص) افرادي به ايشان ايمان آوردند، اما چه شد كه اين افراد از اطراف بزرگ‌ترين شخصيت بازمانده از ايشان كه دخترشان بوده، پراكنده شده و از حقي كه در روز غدير مشخص شد و حتي آيه قرآن درباره آن نازل شد، رويگردان شدند؟
- پس به‌دليل شخصيت بزرگ و مهم حضرت زهرا سلام‌الله‌عليها بوده كه تبيين حقيقت پس از رحلت نبي مكرم اسلام(ص) برعهده ايشان قرار گرفت كه درنهايت منجر به شهادت مظلومانه ايشان شد.
همينطور است. وقتي نبي مكرم اسلام(ص) از دنيا رفتند، مردم به نوعي به زندگي روزمره خود فرو‌رفتند و باز هم به جز عده بسيار كمي، هر كسي مثل گذشته در پي منافع خودش بود. در آن شرايط تنها حضرت‌فاطمه‌زهرا سلام‌الله‌عليها بود كه مسئوليت هدايتگري را برعهده داشت چراكه بسياري از ياران پيامبر(ص) هم در آن شرايط سكوت كرده بودند. به تعبير حضرت‌فاطمه‌زهرا سلام‌الله‌عليها، مردم صداي چكش انحراف را مي‌شنيدند كه بر جامعه مي‌خورد و جامعه ترك برمي‌داشت و در نتيجه مسير‌ها از هدايت دور مي‌شد. در چنين شرايطي وظيفه مهم هدايت بر عهده ايشان قرار گرفته بود. البته براي درك صحيح آن دوران بايد تاريخ را به دقت مرور كرد. به‌عنوان مثال جنگ‌هاي ارتداد در چندين منطقه از شبه‌جزيره عرب روي داده بود و حتي تعدادي از مردم براي اينكه از اين جريانات در امان بمانند از مدعيان دروغين نبوت تمكين كرده بودند. در چنين شرايطي حضرت‌فاطمه‌زهرا سلام‌الله‌عليها در حقيقت فراتر از اينها، به ماجرا نگاه مي‌كرد و معتقد بود كه به‌دليل حوادثي كه پيش آمد كه ناحق بوده و در پي مقاصد سياسي و ايدئولوژي و قبيله‌اي است، نبايد به‌خاطر اين مقاصد كوتاه، انسان راهي را بپيمايد كه مردم مسير هدايت را فراموش كنند. بايد راه حق را به مردم نشان داد اما در اين راه ممكن است حادثه‌اي پيش آيد كه در اين صورت هم نبايد از مسير اصلي خارج شد. در چنين اوضاعي بود كه آن حضرت درصدد هدايتگري به مسير اسلام ناب برآمدند و قصد داشتند تا آنها را به درك مقام امامت برسانند چراكه جز از مسير امامت، هدايت آنها ممكن نبود.
- فاطميه؛ ستون وحدت اسلامي
«فاطميه، نه‌تنها با وحدت امت اسلام مغايرت ندارد بلكه به‌عنوان ستون وحدت شناخته مي‌شود». حجت‌الاسلام علي سعيديان، سخنران ديني، با اعتقاد به اين مطلب توضيح مي‌دهد: «پس از رحلت نبي‌مكرم اسلام(ص) شرايط به‌گونه‌اي بود كه عده‌اي از مردم دچار ارتداد شده بودند و افراد سودجويي در اين ميان قصد داشتند اسلام را از بين ببرند. دليل سكوت حضرت اميرالمؤمنين امام علي(ع) و خانه‌نشين شدن آن حضرت هم اين بود كه اسلام و وحدت بين مسلمانان به خطر نيفتد. حضور حضرت فاطمه زهرا(س) در چنان شرايطي زمينه‌اي براي حفظ وحدت امت اسلام بود چراكه آن حضرت نقش هدايتگري در اين زمينه داشتند تا مردم تحت لواي پرچم اسلام و مقام امامت و ولايت با يكديگر متحد باشند». اين خطيب ديني تصريح مي‌كند: «اغلب علماي اسلام اذعان داشته و فتوا داده‌اند كه توهين به بزرگان اهل سنت حرام بوده و وحدت جامعه اسلامي را بر هم مي‌زند. بنابراين در عين بيان مطالب حقيقت بايد از هر‌نوع تفرقه‌افكني پرهيز كنيم چراكه اين كار خلاف مسير امامت امام علي(ع) و جانفشاني و هدايتگري حضرت زهرا(س) است. افرادي كه با اين عقيده مخالفت دارند و قصد دارند در مراسم فاطميه ايجاد اختلاف بين برادران مسلمان كنند بايد به اين پرسش مهم جواب بدهند كه اگر آن حضرت در دوران ما زندگي مي‌كردند و امروز در ميان ما حضور داشتند، چه رفتاري از خود نشان مي‌دادند؟»
- رواياتي از تدفين
حضرت فاطمه(س) پس از مدتی بیماری ناشی از صدمات روحی و جسمی که در حوادث پس از رحلت پیامبر(ص) متحمل شد، در سال۱۱ هجری قمری درگذشت. درباره تاریخ شهادت ايشان چند دیدگاه وجود دارد. مشهورترین قول نزد شیعه سوم‌جمادی‌الثاني است. مستند این قول روایتی است که از امام‌صادق(ع) نقل شده است. براساس دیدگاه‌های دیگر سیزدهم جمادي‌الاول، بیستم جمادی‌الثاني و سوم رمضان نیز به عنوان روز شهادت حضرت فاطمه(س) گزارش شده است.
حضرت زهرا(س) قبل از شهادت، وصیت کرده بود دوست ندارد افرادی که به او ستم کردند و اسباب خشم و غضب او را فراهم کردند، بر پیکرش نماز بخوانند و در تشییع او حاضر شوند؛ از این رو خواسته بود او را مخفیانه تشییع و دفن کنند و محل دفن او مخفی بماند. به گفته مورخان، حضرت علی(ع) به کمک اسماء بنت‌عُمیس، همسرش را غسل داد و خود بر پیکرش نماز خواند. به غیر از امام‌علی(ع) چند نفر دیگر نیز در نماز شرکت کردند که در مورد تعداد و نام افراد اختلاف وجود دارد. منابع تاریخی امام حسن (ع)، امام‌حسین (ع)، عباس، مقداد، سلمان، ابوذر، عمار، عقیل، زبیر، عبدالله‌بن‌مسعود و فضل‌بن‌عباس را افرادی دانسته‌اند که در این نماز شرکت داشتند. در عین حال نام سلمان، ابوذر، مقداد و عمار مورد اتفاق مورخان و سیره‌نویسان شیعی است.
به اعتقاد برخی پژوهشگران، وصیت حضرت فاطمه(س) بر دفن پنهانی پیکرش، آخرین اقدام او در مخالفت با دستگاه خلافت بود.
پیکر حضرت فاطمه(س) شبانه با تابوتی که به درخواست ایشان ساخته شده بود به صورت پنهانی حمل و به خاک سپرده شد. به سبب دفن پنهانی، محل دفن برای مردم مخفی ماند و هیچ‌گاه قبر آن حضرت مشخص نشد. در عین حال در منابع تاریخی و حدیثی چند نقطه به عنوان محل دفن فاطمه(س) ذکر شده است:
خانه حضرت فاطمه(س)
بین قبر و منبر پیامبر(ص) در مسجد النبی
قبرستان بقیع در گوشه‌ای از خانه عقیل که بعدها با دفن عباس بن عبدالمطلب، محل دفن ائمه بقیع و دیگر بنی‌هاشم شد.
- آيات فاطمي
در منابع روايي، تفسيري و تاريخي شيعه و اهل‌سنت، فضائل متعددي براي حضرت زهرا(س) گزارش شده است. برخي از اين فضيلت‌ها منشأ قرآني دارند، به اين ترتيب كه يا آيات مختص ايشان بوده و يا شأن نزول آيات درباره اهل‌بيت پيامبر است كه حضرت فاطمه(س) نيز يكي از همين اهل‌بيت(ع) است. در اينجا به تعدادي از اين آيات اشاره مي‌كنيم.
آيه تطهير: اين آيه مي‌گويد خداوند پاكي اهل‌بيت(ع) از هرگونه زشتي و پليدي را اراده كرده است. بنابر بسياري از منابع روايي شيعه و اهل‌سنت، حضرت فاطمه (س) يكي از مصاديق اهل‌بيت (ع) در آيه تطهير است. براساس ديدگاه شيعه بنابر اين آيه، حضرت فاطمه(س) داراي مقام عصمت است.
آيه مودت: در آيه ۲۳ سوره شوري، خدا پاداش رسالت پيامبر(ص) را دوستي و محبت اهل‌بيت(ع) دانسته است. براساس برخي روايات، اين آيه درخصوص فاطمه(س)، علي(ع) و حسنين(ع) نازل شده است.
آيه مباهله: اين آيه به ماجراي مباهله پيامبر(ص) با مسيحيان نجران و اثبات حقانيت پيامبر(ص) مي‌پردازد. بنابر منابع تفسيري، روايي و تاريخي، اين آيه در برتري و فضيلت اهل‌بيت پيامبر نازل شده است. گفته شده حضرت فاطمه(س)، امام علي(ع)، امام حسن(ع) و امام حسين(ع) همراهان پيامبر (ص) در اين واقعه بودند.
آيه اطعام: آيات ۵ تا ۹ سوره انسان كه به آيه اطعام معروف است در‌شأن فاطمه (س)، علي(ع) و حسنين(ع) نازل شده است. اين آيه پس از آن نازل شد كه امام علي، فاطمه و حسنين (عليهم‌السلام)به همراه خادمشان فضه، 3 روز روزه گرفتند و هر 3 روز هنگام افطار با اينكه خود گرسنه بودند، همه غذايشان را به مسكين،يتيم و اسير بخشيدند.
سوره كوثر: برخي از مفسران شيعه و اهل‌سنت بر اين باورند كه حضرت فاطمه (س) و نسل او مصداق كوثر يعني خيركثير در سوره كوثر هستند. بر اين اساس خير كثير همان استمرار نسل پيامبر(ص) از فاطمه(س) است كه مقام امامت نيز بر عهده اين نسل نهاده شد.