در اين ميان اگرچه اغلب نگاه‌ها به سمت جنوب كشور و به‌ويژه شهرهاي استان خوزستان جلب مي‌شود اما شهرهايي هم هستند كه هرازگاهي با پديده ريزگردها يا گردوغبار دست و پنجه نرم مي‌كنند. حال نكته اينجاست كه اگر منشأ اصلي ريزگردها در جنوب كشور، خشكسالي و خشك شدن تالاب‌هاي كشورهاي عربي اعلام مي‌شود اما در مورد شهرهاي مركزي و نيمه‌شمالي كشور، اين موضوع كاملا متفاوت است. به‌عبارت ديگر، گردوغباري كه به شهرهاي مركزي ايران مي‌رسد،
اكثرا از چند كيلومتري همان شهرها به هوا برخاسته و پراكنده مي‌شود؛ نمونه‌اش كرج و تهران كه هرساله از اواسط اسفند، با كمي افزايش سرعت باد، شهروندانش شاهد كدر شدن آسمان به‌خاطر افزايش ذرات معلق گرد و خاك هستند؛ ذراتي كه به‌عنوان ذرات زير 10ميكرون معرفي مي‌شوند. حال چنانچه براي منابع توليدي اين ذرات فكري نشود، در آينده‌اي نه‌چندان دور، تهران هم دست‌كمي از شهرهاي جنوبي نخواهد داشت. آن زمان پايتخت‌نشينان مي‌توانند مثل مورد اخير، هشتگ (#خوزستان_تنها_نيست) را نه‌فقط از روي همدردي بلكه به‌خاطر درگيري با آن منتشر كنند.
- نشانه‌گيري باد بر قلب پايتخت
طبق آمار سازمان هواشناسي كشور، باد به‌طور معمول در ماه‌هاي مارس، آوريل، مه و ژوئن (اواسط اسفند‌ماه تا اواسط خرداد) نسبت به ديگر ماه‌هاي سال ميانگين سرعت بالاتري دارد. آنطور كه براي سال‌هاي 2014، 2015و 2016 ثبت شده ، در اين ماه‌ها ميانگين سرعت باد در ايستگاه تهران گاهي مرز 30متر بر ثانيه را هم در نورديده است. اين يعني بهترين شرايط براي بلند شدن شن‌ريزه‌هايي كه در برخي نقاط غرب استان تهران منتظر يك‌وزش باد با سرعت تنها بالاي 7متر بر ثانيه هستند. اين نقاط در دل شهرستان‌هاي قدس، شهريار و ملارد قرار گرفته‌اند؛
آنجا كه بالغ بر 70معدن شن و ماسه اغلب بدون نظارت‌هاي كافي مشغول فعاليت هستند. بر اثر فعاليت اين معادن، روزانه بيش از 50هزار تن ماسه 2بار شور طبيعي و در پي آن 3هزار تن لاي و بادي (شن‌هاي دانه‌ريز) توليد مي‌شود. از سوي ديگر بر اثر فعاليت مداوم اين معادن، گودال‌هاي عميق 60تا 130متري شكل گرفته است. اين گودال‌ها باعث از بين رفتن بخش عظيمي از رودخانه‌هاي غرب استان تهران مثل كرج، شادچاي و بابا سلمان شده و از سوي ديگر بستر خشكي به‌وجود آورده‌اند كه منشأ مناسبي براي توليد گردوغبار هستند.
- 6منبع ديگر گردوغبار تهران
تهران به غيراز معادن شن و ماسه، منابع ديگر توليد گردوغبار هم دارد كه اصلي‌ترين آنها عبارتند از:
بيابان‌هاي دشت قزوين، آبيك، نظرآباد و ملارد كه 4منبع اصلي توليد گردوغبار درتهران هستند كه در بين آنها بيابان‌هاي شهرستان ملارد اهميت ويژه‌اي از نظر ميزان توليد در فصل بهار و تابستان دارد. به همين منظور قرار شد، ۱۳هزار و ۲۹۴ هكتار از اراضي ملارد تحت پوشش طرح بيابان‌زدايي قرار گيرد. تاكنون 3هزار هكتار از اراضي اين منطقه با كاشت گونه‌هايي همچون آتريپلكس و طاق‌كاري بيابان‌زدايي شده است.
درياچه نمك حوض سلطان در قم كه هنوز پيشنهاد ريختن خروجي فاضلاب تهران به اين درياچه براي جلوگيري از كاهش تراز آب آن در دست بررسي است. به گفته عليرضا جاويد، معاون فني و عمراني شهرداري تهران، تراز آبي حوض سلطان نسبت به سطح آب‌هاي تهران ۳۰۰ متر پايين‌تر است و بايد تقويت حوضه آب‌ريز اين درياچه در دستور كار قرار گيرد.تالاب بندعلي‌خان در ورامين نيز به‌علت خشك شدن و عدم‌احياي آن در سنوات گذشته و شرايط اقليمي سبب افزايش ميزان كانون‌هاي داخلي در گردوغبار تهران شده است.
- ضوابط نظارتي كه جدي گرفته نمي‌شود
در آذرماه سال 82، جزئياتي براي نظارت و بهره‌برداري از معادن شن و ماسه كشور در مجلس شوراي اسلامي به تصويب رسيد. اما آنچه اتفاق مي‌افتد از نظر زيست‌‌محيطي تفاوت بسياري با اين مصوبه دارد. طبق مصوبه مجلس:
1- صدور اجازه بهره‌برداري يا واگذاري بهره‌برداري از شن، ماسه و خاك رس بستر و حريم رودخانه‌ها، انهار، مسيل‌ها و حريم قانوني سواحل درياها و درياچه‌ها منوط به كسب موافقت قبلي وزارت نيروست.
2- وزارت نيرو موظف است هر 5سال يك‌بار مطالعات شناسايي محدوده‌هاي مجاز جهت برداشت مصالح رودخانه‌اي را انجام دهد و با رعايت ضوابط و محاسبات فني كه با هماهنگي با سازمان حفاظت محيط‌زيست تهيه‌خواهد شد، به تناسب نيازهاي شن، ماسه، خاك رس هر استان و امكانات موجود، با درخواست‌هاي استانداري‌هاو فرمانداري‌ها موافقت كند.
3- استانداري‌ها و فرمانداري‌ها در هر استان پس از اخذ موافقت وزارت نيرو با رعايت ضوابط زيست‌محيطي‌نسبت به صدور اجازه بهره‌برداري يا واگذاري بهره‌برداري از شن، ماسه و خاك رس در محدوده‌هاي مذكور در بند(2) اقدام و يك نسخه از مجوزهاي صادر شده را براي شركت‌هاي آب منطقه‌اي يا ادارات كل آب استان ارسال نمايند.
4- برداشت هرگونه شن، ماسه و خاك رس در محدوده‌هاي مذكور بايد با تأييد ناظران واجد صلاحيت كه‌صلاحيت آنها توسط وزارت نيرو تأييد شده باشد، انجام گيرد.
5- ناظر موظف است ماهانه گزارش ميزان برداشت و نقشه‌هاي تغييرات ايجاد شده در بستر و حريم محدوده‌هاي مذكور را براساس دستورالعمل‌هاي وزارت نيرو، تهيه و براي شركت‌هاي آب منطقه‌اي يا ادارات كل‌آب استان و استانداري مربوط ارسال كند.
6- حقوق مالكانه و درآمد ناشي از برداشت شن، ماسه و خاك رس از محدوده‌هاي مذكور توسط استانداري‌ها و فرمانداري‌هاي مربوط وصول و به‌حساب درآمد عمومي كشور واريز مي‌شود.
7- سازمان مديريت و برنامه‌ريزي كشور موظف است هزينه‌هاي مطالعات و انجام وظايف حاكميتي فوق‌الذكر را در بودجه‌هاي سنواتي شركت‌هاي تابع وزارت نيرو پيش‌بيني كند.
8- كارگروهي متشكل از معاونان وزارت نيرو، وزارت كشور و سازمان حفاظت محيط‌زيست عملكرد سالانه‌ميزان برداشت شن، ماسه و خاك رس در محدوده‌هاي مذكور و تغييرات حاصل شده در محدوده‌هاي مذكور را تدوين و منتشر مي‌كند.
9- استمرار مجوزهاي بهره‌برداري از شن، ماسه و خاك رس واقع در بستر و حريم رودخانه‌ها، انهار و مسيل‌ها منوط به حصول اطمينان وزارت نيرو درخصوص امكان عبور جريان‌ها و سيلاب‌هاي احتمالي از رودخانه‌ها، انهار و مسيل‌ها با حداقل خسارات قابل پيش‌بيني است.
- واقعيت‌هاي ناديده
برداشت از كف طبق اصول محيط‌زيستي و معدن بيشتر از حد مجاز (حدود 30تا 60متر) صورت مي‌پذيرد.
معابر ورودي و خروجي كارخانه‌ها آسفالت نيستند.
بسياري از واحدها تصفيه‌خانه‌هاي پساب ندارند. بدين‌ترتيب برخي از معادن پساب آلوده خود را وارد طبيعت و رودخانه‌هاي همجوار خود مي‌كنند.
كاميون‌هاي حاوي نخاله يا ماسه شسته‌شده داراي چادر پوششي نيستند.
اغلب معادن شن و ماسه حوزه شهر قدس با وجود مصرف يك‌ميليون و 560هزار تن مخلوط براي توليد شن و ماسه، يك‌نهم عوارض برداشت واقعي را در سال مي‌پردازند.
بسياري از بهره‌برداران، ماليات واقعي خود را به‌خاطر پروانه‌اي كه با واقعيت فاصله معناداري دارد پرداخت نمي‌كنند.
- بيماري‌هاي ناشي از شن‌هاي دانه‌ريز
آزمايش‌ها نشان مي‌دهد كه شن‌هاي دانه‌ريز كوچك‌تر از 20ميكرون پس از برخورد با ذرات دانه‌درشت‌تر، به‌شدت پرتاب شده و بر اثر وزش باد تا 45كيلومتر آن طرف‌تر پراكنده مي‌شوند. در اين ميان اين شن‌هاي دانه‌ريز نه‌تنها مي‌توانند به مبلمان شهري، درختان و ساير عناصر آسيب برسانند بلكه بر اثر تنفس در طولاني‌مدت ريه افراد را تحت‌تأثير قرار مي‌دهند.
براساس پژوهش‌هاي مشترك كميته بهداشت حرفه‌اي سازمان بهداشت جهاني و سازمان بين‌المللي كار، بيماري‌اي كه بر اثر تنفس شن‌هاي زير 10ميكرون به‌وجود مي‌آيد تحت عنوان سيليكوزيس شناخته مي‌شود. به گفته اميرعباس نوري، مدير آزمايشگاه همكار سازمان استاندارد استان تهران بالغ بر 70درصد سنگ‌دانه‌هاي شهر قدس و پاكدشت را سيليس تشكيل مي‌دهد.
تصويري كه سازمان بهداشت جهاني از ريه‌هاي 3فرد مختلف پس از آزمايش‌هاي فراوان منتشر كرده نيز در همين ارتباط قابل‌تأمل است. در تصوير سمت چپ، بافت ريه يك‌فرد جوان و سالم به تصوير كشيده شده و ريه سمت راست مربوط به يك معلم بازنشسته 90ساله است كه سال‌ها پس از فراغت از كار در محلي با آب و هوايي بدون هيچ‌گونه گردوغبار زندگي كرده است. اما تصوير سمت راست ريه يك‌فرد 40ساله را نشان مي‌هد كه ساليان متمادي با فاصله نه‌چندان زيادي در كنار معادن سنگي و توليد شن و ماسه آبرفتي زندگي مي‌كرده است. تصوير كاملا گوياست كه ريه وي چقدر آسيب ديده است.