هفته پيش و در واقع 14سال بعد از زلزله بم، مشهد هم لرزيد اما نه با قدرت بم؛ بلكه بسيار آرام‌تر و كم‌قدرت‌تر. مشهد لرزيد و فاجعه‌اي به بار نيامد. اما اين تنها يك هشدار بود؛ هشداري جدي و بسيار قاطع كه زلزله همچنان زير تيرگي خاك نفس مي‌كشد.
كمتر از يك هفته از زلزله 6ريشتري مشهد مي‌گذرد؛ زلزله‌اي كه ممكن است در ابعاد بزرگ‌تر نه‌تنها مشهد كه بسياري از شهرهاي كشور را دچار يك بحران جدي كند. 130هزار هكتار از مساحت كشور را بافت فرسوده شهري تشكيل مي‌دهد؛ محدوده‌اي كه در آن علاوه بر ناپايداري ساختمان‌ها، دسترسي‌هاي كم دارند و خدمات‌رساني در آنها با مشكلات گسترده‌اي روبه‌روست.
به گفته مديرعامل شركت عمران و بهسازي شهري ايران، هم‌اكنون 30درصد جمعيت كشور در محدوده بافت‌هاي فرسوده زندگي مي‌كنند؛ يعني جمعيتي بالغ بر 20ميليون نفر. محمدسعيد ايزدي با اعلام اين نكته گفت كه از اين محدوده 130هزار هكتاري، 56هزار هكتار بافت ناكارآمد شهري، 25هزار هكتار بافت تاريخي و 48هزار هكتار سكونتگاه غيررسمي است. با وجود آنكه كار براي شناسايي و ساماندهي بافت‌هاي فرسوده كشور از سال 1385 به‌صورت رسمي در دستور كار نهادهاي مختلف قرار گرفت اما تاكنون اقدام قابل‌توجهي در اين‌باره صورت نگرفته است.
زلزله بم نقطه عطف توجه به ساماندهي بافت‌هاي فرسوده بود. هنگامي كه در 5دي‌ماه سال 82 بم ناگهان در برابر چشمان ناباور ما فروريخت و جز تلي از خاك از آن به جا نماند، از همان روز توجه به بافت‌هاي فرسوده مثل بارقه‌اي در ذهن مسئولان درخشيد؛ اما اين بارقه خيلي زود فرونشست.
هم‌اكنون تلاش براي نوسازي بافت‌هاي فرسوده كشور با وجود عزمي ملي و راه‌اندازي ستاد بازآفريني شهري كشور، همچنان به كندي و حتي كندتر از كند پيش مي‌رود، به‌نحوي كه مديرعامل شركت عمران و بهسازي شهري كشور و معاون وزير از تحقق تنها 1/4درصد از اهداف بهسازي و نوسازي بافت فرسوده شهري در برنامه پنجم توسعه سخن گفته است؛ يعني رقمي نزديك به هيچ. تنها تهران است كه با تلاش مديريت شهري توانسته است گام‌هاي مؤثري بردارد، وگرنه روند نوسازي بافت‌هاي فرسوده كشور، رقمي كمتر از 8درصد است. اين در حالي است كه تهران توانسته است به نوسازي بيش از 34درصد در طول يك دهه گذشته دست يابد و از اين‌رو، الگويي مناسب براي همه مديران شهري كشور است. درست در روزها و سال‌هايي كه دولت‌هاي مختلف از نبود اعتبار سخن مي‌گويند و زماني كه مجلس شوراي اسلامي مصوبات گسترده‌اي براي نوسازي بافت‌هاي فرسوده به تصويب مي‌رساند، اما هيچ كدام از آنها به اجرا درنمي‌آيند، اين باور شكل مي‌گيرد كه گويا مديريت شهري كشور مي‌بايست براي نوسازي بافت‌هاي فرسوده به تجربه خود تكيه كند و گام‌هاي اساسي و بنيادين بردارد تا تجربه تلخ بم و رودبار تكرار نشود.
براساس سرشماري سال 95، تهران در حدود 8ميليون و 700هزار نفر جمعيت دارد كه بيش از يك‌ميليون و 700هزار نفر از شهروندان تهراني در محدوده بافت‌هاي فرسوده شهري زندگي مي‌كنند؛ يعني رقمي در حدود 19درصد. اين جمعيت در 5درصد از مساحت تهران و در 205هزار پلاك شهر تهران روزگار مي‌گذرانند؛ محدوده‌اي بالغ بر 3هزار و 268هكتار.
وضعيت ديگر شهرهاي كشور هم بهتر از تهران نيست. در واقع در يك آمار كلي، حدود 30درصد جمعيت كشور در بافت‌هاي ناكارآمد زندگي مي‌كنند و قرار است كه براساس مصوبه مجلس شوراي اسلامي، هر ساله 10درصد از اين بافت‌ها نوسازي شود اما روند نوسازي در كشور چندان مناسب نبوده است. ميانگين نوسازي در كل كشور حدود 8درصد است؛ رقمي كه در تهران تا 4برابر افزايش مي‌يابد و به 36درصد مي‌رسد.
مديرعامل سازمان نوسازي شهر تهران تلاش مديريت شهري طي 4دوره مديريت شورايي را در بخش نوسازي بافت‌هاي ناكارآمد بسيار مناسب دانست و از شكل‌گيري تشكيلاتي منعطف، همگرا و تعاملي و بسيج‌كننده امكانات و پتانسيل‌ها از محله تا عرصه ملي خبر داد.
عبادالله فتح‌اللهي با اعلام اينكه تاكنون در شهر تهران 71هزار پلاك فرسوده و ناكارآمد نوسازي شده است گفت: سازمان نوسازي شهر تهران توانسته است پيشگام عرصه نوسازي در كشور باشد و از مجموع تقريبا 205هزار واحد مسكوني فرسوده در شهر تهران كه به تصويب شوراي‌عالي شهرسازي و معماري رسيده‌است، در حدود 36درصد را نوسازي كند.
- اقدامي همه‌جانبه
نوسازي بافت‌هاي فرسوده شهري تنها يك اقدام ساخت و‌سازي و صرفا كالبدي نيست بلكه يك اقدام همه جانبه فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي است. ايجاد رغبت در ميان مالكان بافت‌هاي فرسوده براي نوسازي، از يك سو و ايجاد ارزش‌هاي اقتصادي براي نوسازي و مشوق‌هاي مالي براي نوسازي از سوي ديگر، تلاش براي نوسازي بافت‌هاي فرسوده را به موضوعي پيچيده و بسيار تودرتو تبديل كرده‌است.
سازمان نوسازي با استفاده از تجارب جهاني و همچنين رويكردهاي بومي تلاش كرد تا در ابعاد محله و ابعاد اجتماعي و فرهنگي و اقتصادي و كالبدي توجه ويژه‌اي داشته باشد تا به نوسازي متوازن در تمامي سطوح دست‌يابد. هدف عمده اين سازمان هم كاستن از فقر موجود در محلات شهر تهران بود، اما دستيابي به نوسازي متوازن شهر تهران نيازمند مديريتي هماهنگ بود؛ مديريتي هماهنگ كه همه دستگاه‌هاي مؤثر در بافت فرسوده بتوانند در آن حضور يابند و در كنار هم تلاش كنند.
فتح‌اللهي در اين‌باره گفت: تجربه سال‌هاي گذشته نشان داد كه حضور كمرنگ دولت در كنار مديريت شهري براي نوسازي بافت‌هاي فرسوده، مشكلات زيادي به‌وجود آورد. اما در 2 سال گذشته با پيگيري‌هاي شهردار تهران و همراهي و همگامي دولت، سند بازآفريني بافت‌هاي فرسوده كشور به تصويب هيأت دولت رسيد. در اين سند، ستادي پيش‌بيني شد كه وظايف 32دستگاه اجرايي كشور كه درگير وظايف مختلف در بافت‌هاي فرسوده كشور هستند و از بودجه‌هاي عمومي دولتي استفاده مي‌كنند، احصا شد.
مديرعامل سازمان نوسازي با اشاره به اينكه رياست ستاد ملي بازآفريني به‌عهده رئيس‌جمهور است و جانشين وي، وزير راه و شهرسازي است، افزود: در همه استان‌هاي كشور، رياست ستاد به‌عهده استاندار تعيين شد. اما در شهر تهران با توجه به زيرساخت‌هاي موجود و پيشگامي شهرداري تهران، خود مسئولان اجرايي ستاد، به اين نتيجه رسيدند كه رياست ستاد را به شهردار محترم تهران بدهند.
- مديريت هماهنگ
ستاد ملي بازآفريني در شهر تهران از آذر‌ماه سال 94 آغاز به‌كار كرد. دبيرخانه اين ستاد هم در سازمان نوسازي شهر تهران شكل گرفت. هدف از اين ستاد، هماهنگ‌كردن 32سازمان و نهاد اجرايي براي نوسازي بافت‌هاي فرسوده شهري است. در واقع، ستاد بازآفريني در شهر تهران، نخستين قدم به سمت مديريت يكپارچه شهري است. آنچه هم‌اكنون در نوسازي بافت‌هاي فرسوده شهر تهران در حال وقوع است، بي‌ترديد دستاورد قابل‌توجهي خواهد داشت چرا كه هماهنگي نهادها و سازمان‌هاي مختلف براي نوسازي بافت‌هاي فرسوده و افزايش خدمات‌رساني به شهروندان در اين محدوده منجر به كاهش هزينه‌ها، سرعت در اجرا و همچنين مشاركت بالاي شهروندان خواهد شد.
مديرعامل سازمان نوسازي بافت‌هاي فرسوده شهر تهران با اشاره به كميته‌هاي مختلف ستاد بازآفريني گفت: در حوزه نوسازي و بازآفريني شهري، يك اتفاق و انسجام بين دستگاه‌هاي اجرايي و نهادهاي مردمي و توسعه محلي و مالكان و ساكنان به‌وجود آمد.
به گفته فتح‌اللهي، الگوي مديريت هماهنگ نوسازي كه يكي از حلقه‌هاي مفقوده شتابگيري نوسازي و بازآفريني در محلات هدف بود با استقرار ستاد بازآفريني شهر تهران، ستاد بازآفريني مناطق شهرداري تهران و در ابعاد محله با حضور مدير محله و شوراياران و هيأت امنا اين حلقه تكميل شد و امروز مي‌توان گفت كه مديريت نوسازي از محله تا عرصه ملي داراي يك تشكيلات منعطف، همگرا و تعاملي و بسيج‌كننده امكانات و پتانسيل‌هاي شكل گرفته است. فتح‌اللهي نوسازي بافت فرسوده طي يك دهه گذشته و به‌ويژه طي 2سال اخير را يكي از مهم‌ترين دستاوردهاي مديريت چهارم شورايي در شهر تهران و نتيجه تعامل مثبت دولت و شهرداري دانست.
- پايتخت همواره پيشرو
شهرداري تهران طي سال‌هاي گذشته توانسته است 36درصد از بافت فرسوده شهري را نوسازي كند، اين در حالي است كه ساير شهرهاي كشور موفقيت چنداني در نوسازي بافت‌هاي ناكارآمد (فرسوده) نداشتند. تعلق گرفتن 50ميليون تومان وام ساخت و 20ميليون تومان وام وديعه مسكن براي هر واحد مسكوني كه تخريب و در طرح تجميع شركت كند، اعطاي تراكم 180درصد در بافت‌هاي ناكارآمد، اعطاي 10ميليون تومان كمك بلاعوض براي طراحي نما، صفر كردن هزينه‌هاي عوارض متفرقه و بخشودگي جرايم، رايگان كردن هزينه انشعابات و ارائه رايگان خدمات نوسازي در دفاتر خدمات نوسازي ازجمله تسهيلاتي است كه به‌منظور ترغيب مالكان بافت‌هاي ناكارآمد و سرمايه‌گذاران بخش خصوصي براي ورود به نوسازي بافت‌هاي ناكارآمد درنظر گرفته شده است.
معاون برنامه‌ريزي و توسعه شهري و امور شوراها در اين‌باره گفت كه موضوع نوسازي بافت‌هاي ناكارآمد با رويكردي جديد و با قدرت و قوت هرچه بيشتر در سال‌جاري در حال پيگيري است كه اميدوار هستيم با تشكيل ستاد بازآفريني پايدار كلانشهر تهران به رياست شهردار تهران و با همكاري دولت و سازمان‌هاي داخل و خارج از شهرداري، روند نوسازي در شهر تهران شتاب بيشتري بگيرد.
ناصر اماني با بيان اينكه در سال گذشته (1395) اعتبارات قابل‌توجهي براي نوسازي بافت‌هاي ناكارآمد در شهرداري پيش‌بيني شده است، اظهار داشت: با پيگيري‌هاي صورت‌گرفته از سوي سازمان نوسازي و حسن نظر دولت محترم، مقرر شده تا وام نوسازي با مسئوليت شهرداري تهران و سازمان نوسازي به‌صورت هدفمند به ساكنان بافت‌هاي ناكارآمد اعطا شود.
دبير ستاد بازآفريني پايدار كلانشهر تهران گفت كه مدل مديريتي نوسازي در شهر تهران مي‌بايست به‌گونه‌اي تعريف مي‌شد كه تمامي ذي‌نفعان در نوسازي چه در مجموعه مديريت شهري و چه در دولت بتوانند در آن به ايفاي نقش خود بپردازند.
عبادالله فتح‌اللهي يكي از خلأهاي نوسازي بافت‌هاي ناكارآمد (فرسوده) در گذشته را ورود شهرداري به تنهايي به عرصه نوسازي عنوان كرد و در اين‌باره افزود: خوشبختانه با حمايت‌هاي شهردار تهران پس از برگزاري جلسه نظارت ستادي و ارزيابي عملكرد سازمان نوسازي شهر تهران، اين روند به‌صورت متناسب پيش رفت و مدل مديريت هماهنگ نوسازي به‌منظور بسيج تمام امكانات و استفاده از ظرفيت‌هاي همه دستگاه‌ها و نهادهاي ذي‌مدخل در فرايند نوسازي در دستور كار اين سازمان قرار گرفت.
فتح‌اللهي با اشاره به سخنان شهردار تهران مبني بر اطمينان وي از وجود اراده در شهرداري براي يك جهش در حوزه نوسازي بافت‌هاي ناكارآمد (فرسوده) و تكميل حلقه‌هاي گذشته، خاطرنشان كرد: شهردار تهران در هفتادونهمين جلسه شوراي ويژه معاونين اذعان داشتندكه سازمان نوسازي پس از برگزاري جلسه نظارت ستادي در مدار درست حركت كرده و شتاب خوبي گرفته است.
- كاهش هزينه تا سقف 25درصد
سياست‌هاي گوناگوني براي تشويق مردم به مشاركت درنظر گرفته شده است؛ از كاهش 25درصدي هزينه نوسازي گرفته تا وام قرض‌الحسنه نوسازي در بانك مسكن با سود كم. همه اينها براي آن است تا سيماي ناپايدار ساختمان‌هايي كه عنوان بافت فرسوده به آنها داده مي‌شود، خيلي زود تغيير چهره دهد و تهران به شهري پايدارتر تبديل شود. البته ماجرا تنها مربوط به تهران نيست. داستان دنباله‌دار بافت‌هاي فرسوده به همه شهرهاي كشور مربوط است؛ از تبريز گرفته تا اصفهان، از شيراز تا اهواز. چهارگوشه اين كشور درگير اين معضل است. تبريز هم‌اكنون بيش از 2هزار و 530هكتار بافت فرسوده شهري دارد و جمعيتي در حدود نيم‌ميليون نفر در آن زندگي مي‌كنند. اصفهان با داشتن 2هزار و 157هكتار بافت فرسوده، بيش از 20درصد از مساحت شهري‌اش در محدوده بافت‌هاي ناپايدار جاي گرفته‌است. مشهد با داشتن 2هزار و 500هكتار، يعني 25درصد مساحت كل شهر در محدوده بافت فرسوده، يكي ديگر از شهرهاي در معرض خطر است. شيراز نيز هزار و 600هكتار بافت فرسوده شهري را در خود جاي داده است. اردبيل نيز با داشتن 963هكتار بافت فرسوده، از ديگر شهرهاي خطرپذير شهري است. وضعيت در كرج بهتر نيست. كرج هم با داشتن 785هكتار بافت فرسوده، ديگر شهري است كه بافت‌هاي فرسوده شهري را ميزباني مي‌كند. وضعيت اين كلانشهرها كه به لحاظ اجتماعي بخش عمده‌اي از جمعيت 59ميليون نفري شهري كشور را در خود جاي داده‌اند و به لحاظ اقتصادي موتور محرك مناطق مختلف كشور هستند، درصورت بروز يك بحران جدي چگونه خواهد بود؟
نوسازي بافت‌هاي فرسوده يك الزام قانوني است؛ الزامي است كه اگر به آن توجه نشود، بحران‌هاي گسترده‌اي در شهرهاي كشور رخ خواهد داد. شايد به همين دليل است كه مديريت شهري تهران با نگاهي ويژه سرعت نوسازي بافت‌هاي فرسوده شهري را در غياب دولت افزايش داده است. شهرداري تهران تاكنون بالغ بر 2هزار و 400ميليارد تومان در بخش خدمات و زيرساخت‌هاي بافت‌هاي فرسوده تهران هزينه كرده است. در اين‌گذار با وجود مصوبه مجلس مبني بر كمك 400ميلياردي دولت به نوسازي بافت‌هاي فرسوده كه سهم تهران در حدود نيمي از اين رقم است، هيچ مبلغي از سوي دولت براي نوسازي بافت‌هاي ناپايدار شهري تخصيص نيافته است.
مديرعامل سازمان نوسازي شهر تهران با بيان اينكه شهرداري تهران تا به امروز قريب به 2هزار و 400ميليارد تومان در حوزه خدمات و زيرساخت در بافت‌هاي فرسوده پايتخت هزينه كرده است، گفت: در كل كشور، هزينه‌اي كه شهرداري‌ها بدين‌منظور پرداخت كرده‌اند يك‌پنجم مبلغ هزينه شده در شهر تهران است كه اين امر نشان از توجه شهردار محترم تهران به اهميت موضوع دارد.
عبادالله فتح‌اللهي همچنين گفت كه مجلس شوراي اسلامي 400ميليارد تومان بودجه براي نوسازي بافت‌هاي فرسوده تخصيص داده‌است و به دولت نيز ابلاغ شده ولي دولت تا اين لحظه موفق به عملياتي و اجرايي‌كردن آن نشده است، اما ريل‌گذاري‌هاي فني، حقوقي و اجرايي لازم در اين خصوص فراهم شده تا ساكنان بافت‌هاي فرسوده بتوانند از ثمرات و بركات اين هماهنگي‌ها بهره‌مند شوند.
به گفته وي، ضرورت تأمين زيرساخت‌ها و سرانه‌هاي خدماتي در بافت‌هاي فرسوده انكارناپذير است و شهرداري تهران در مناطق مختلف اقدام به تأسيس مجموعه‌هاي ورزشي، مساجد، سراي محله و غيره كرده است و توانسته بخشي از اين وظيفه را در سراسر شهر احصا كند. دولت نيز پس از تصويب سند ملي مكلف است تا همپاي شهرداري، مسئوليت تأمين بخشي از سرانه‌هاي خدماتي همچون آب، برق، گاز، فاضلاب، بهداشت و غيره را بپذيرد.
مديرعامل سازمان نوسازي شهر تهران ضمن ارائه توضيحاتي جامع درخصوص روند شكل‌گيري، اهداف و وظايف ستاد ملي بازآفريني، ستاد بازآفريني پايدار كلانشهر تهران و ستادهاي بازآفريني مناطق، خاطرنشان كرد: حضور شهرداران مناطق در ستادهاي بازآفريني منطقه‌اي، مسئوليت مشترك دولت و شهرداري را براي تأمين زيرساخت‌ها و سرانه‌هاي خدماتي به‌منظور رفاه حال ساكنان بافت‌هاي فرسوده برجسته‌تر خواهد كرد.
- شهرداري؛ فراتر از وظايف
اگرچه مشاركت نهادهاي مالي مانند بانك‌ها براي نوسازي بافت‌هاي فرسوده در قانون پيش‌بيني شده است و همچنين دولت بودجه براي نوسازي بافت‌هاي ناپايدار در اختيار وزارت مسكن گذاشته است اما شهرداري تهران با تكيه بر توان اجرايي و قانوني خود، تدابيري تازه اتخاذ كرده است. در كنار اعطاي وام، حمايت‌هاي مالي ديگري نيز در قالب هزينه‌نما، بخشش عوارض و همچنين تهاتر با دستگاه‌ها و نهادهاي دولتي به‌منظور بخشودگي هزينه‌هاي ساخت‌وساز در بافت‌هاي فرسوده، از سوي مديريت شهري تهران صورت گرفته كه اين امر موجب افزايش سرعت نوسازي در پايتخت شده است.
دبير ستاد بازآفريني پايدار كلانشهر تهران همچنين اظهار داشت: با اينكه شهرداري تهران هيچ وظيفه‌اي در پرداخت يارانه وام نوسازي ندارد اما براي ارتقاي كيفيت زندگي در بافت‌هاي فرسوده و خدمتگزاري به ساكنان اين بافت‌ها كه از مستحق‌ترين شهروندان تهران هستند، تصميم گرفت معادل يارانه نوسازي دولت كه 9درصد را با تصويب شوراي اسلامي شهر تهران متقبل شود تا متقاضيان نوسازي در بافت‌هاي فرسوده بتوانند وام نوسازي را با كارمزد 4درصد، يعني معادل نرخ وام‌هاي قرض‌الحسنه دريافت كنند. فتح‌اللهي با اشاره به تأكيد مقام‌معظم رهبري بر بحث هويت معماري ايراني- اسلامي، از اعطاي 10تا 20ميليون تومان هزينه نما به‌صورت بلاعوض در بافت‌هاي فرسوده خبر داد و تصريح كرد: از آنجا كه نماي شهر بخشي از حق عمومي محسوب مي‌شود، سازمان نوسازي شهر تهران به متقاضيان نوسازي در بافت‌هاي فرسوده به شرط اجراي نماي تصويب‌شده از سوي كميته نما 10تا 20ميليون تومان كمك بلاعوض اعطا خواهد كرد، بديهي است اين هزينه شامل نماهاي اجرا‌شده در گذشته يا نماهاي مصوب نخواهد شد و تنها به نماهاي اجرا شده مصوب تعلق خواهد گرفت.
- تهاتر، به نفع شهروندان
تجربه همكاري شوراياران و نمايندگان مردم در قالب تشكل‌هاي مردمي به گفته فتح‌اللهي مشوق شهرداري براي تأمين خدمات و زيرساخت‌هاي مورد نياز بافت‌هاي ناپايدار شهري بوده‌است. در واقع علاوه بر شكل‌گيري ستادهاي بازآفريني، مداخله ذي‌نفعان باعث سرعت نوسازي در پايتخت شده است. مديرعامل سازمان نوسازي شهر تهران هدف از تشكيل ستادهاي بازآفريني منطقه‌اي را تكميل حلقه مديريت هماهنگ عنوان و تصريح كرد: مديريت هماهنگ اتفاق نخواهد افتاد مگر اينكه تمامي نهادهاي مسئول در نوسازي زير يك سقف جمع شوند و تمامي امكانات، پتانسيل‌ها و برنامه‌ها را در راستاي نوسازي بافت‌هاي فرسوده بسيج كنند. فتح‌اللهي با اشاره به تصويب بسته‌هاي جديد تشويقي نوسازي، يادآور شد: شهردار تهران ايثارگرانه بسته‌هاي تشويقي نوسازي را تصويب كرد زيرا در سال‌جاري هيچ بودجه‌اي از سوي دولت براي ستاد بازآفريني تخصيص داده نشد؛ به همين دليل شهرداري پذيرفت تا هزينه‌اي بابت اقدامات حفاري دستگاه‌هاي اجرايي در شهر دريافت نكند و در قبال آن هزينه انشعابات در بافت‌هاي فرسوده رايگان شود كه دستورالعمل اجرايي آن نيز به مناطق ابلاغ شده و از طريق اتوماسيون اداري و به‌صورت سيستمي قابل اعمال است. وي افزود: اگرچه همه دستگاه‌ها در اجرايي‌شدن بسته تشويقي مشاركت دارند اما بار مالي اصلي آن بر دوش شهرداري است و شهرداري توانسته است از اين طريق ميان دولت، مردم و ذي‌نفعان در بافت‌هاي فرسوده فرهنگسازي شايسته‌اي انجام دهد كه اميدوار هستيم تمامي دستگاه‌ها نيز در سال آتي بتوانند بودجه‌هاي ذيربط خود را براي نوسازي بافت‌هاي فرسوده پيگيري كنند.