در ایام یازدهمین دوره انتخابات ریاست جمهوری هستیم و در این ایام نگاه مردم و خبرگان اجتماعی به کاندیداهای ریاست جمهوری دوخته شده است تا توانائی‌های آنها را بیازمایند و بهترین را انتخاب کنند. در واقع این سئوال مطرح است که رئیس جمهور خوب و برگزیده چگونه باید باشد؟ در چنین فضایی، صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران و سایر رسانه‌های ارتباط جمعی مثل مطبوعات و رسانه‌های اجتماعی جدید درگیر تراکنش پیام و اطلاعات و علی القاعده تحلیل‌های بسیاری هستند. بدیهی است توانائی‌های رئیس جمهور لزوما در این ایام خاص ظهور پیدا نمی‌کند، بلکه دانش و جامعیت و برجستگی علمی، توانائی مدیریتی، شخصیت الهی و انسانی و بهره مندی از تعالیم متعالی اسلام، برخورداری از نگرش فاخر و تعالی گرا و بسیاری دیگر از صفات و خصوصیات انباشته شده که سرمایه انسانی رئیس جمهوری را تشکیل می‌دهد، در مسیر رشد و نمو تاریخی شکل می‌گیرد. در عین حال رسانه ملی و مطبوعات که مرجعیت اصلی به ظهور رساننده توانائی‌ها کاندیداهای ریاست جمهوری را بر عهده دارند؛ باید جهت گیری راهبردی برای آزمون این توانائی داشته باشند.
مطبوعات در این ایام بر مبنای جهت‌گیری‌های سیاسی و فکری در مدار "همه خوبی‌ها در یک یا چند نفر" و "همه بدی‌ها و پلیدي‌ها برای رقیب" دسته بندی می‌شوند و معمولا با چنین زاویه نگاهی در مسیر تقویت نگرش تحلیلی یک جامعه اثر جدی ندارند. رسانه ملی نیز اگر چه عرصه متنوعی از امکان را برای کاندیداهای محترم فراهم نموده ولی در مناظرات پدیده‌ای به نام "شانس سئوال"، "چگونگی فضا" و "عمل و عکس العمل‌های تند رقابتی" وجود دارد که که در بسیار از موارد نه تنها بعد روشنگری ندارد بلکه بر تشویش افکار عمومی می‌افزاید. از سوی دیگر این سئوال مطرح است که آیا رئیس جمهور باید اشراف بر همه علوم و تخصص‌ها و مهارت‌ها داشته باشد و آیا ما باید توان علمی و عملی رئیس جمهور را درهمه حوزه‌ها مورد آزمون قرار دهیم یا رئیس جمهور کشوری پهناور، متنوع و برخوردار از توانائی‌های تمدنی، فرهنگی و انسانی بسیار گسترده مثل جمهوری اسلامی ایران باید به شکل دیگری مورد سئوال وآزمون قرار گیرد. به نظرم اگر ما خصوصیات یک رئیس جمهور برگزیده را برجسته سازی کنیم، می‌توانیم معیاری برای سنجش توانائی کانديداهاي ریاست جمهوری داشته باشیم و حتی در دوران خدمت او، با چنین معیار و شاخص های برگرفته از آن به تحلیل توانائی، موفقیت یا عدم موفقیت رئیس جمهور بپردازیم.
- خصوصیات و بایسته‌های رئیس جمهور خوب و توانا
در این نوشتار بصورت خلاصه 19 خصوصیت رئیس جمهور خوب و برگزیده را که مسئولیتی از جنس "رهبری های بزرگ" را بر عهده خواهد داشت بیان شده است. بعضی از این خصوصیات تفاوت سرزمینی ندارد و در واقع هر رئیس جمهوری در جهان باید از آنها برخوردار باشد تا بتواند هدایت کشتی بزرگ کشور را بر عهده بگیرد و در وضعیت عادی و متلاطم با آرامش، همگان را به ساحل سلامت و نجات برساند و بعضی از آنها ویژگی هایی اختصاصی برای مدیریت کلان کشور مبتنی بر فرامین الهی و بر مبنای ارزش های الهی و اسلامی همچون جمهوری اسلامی ایران است. این عناوین لزوما بر مبنای اولویت و وزن دهی واحد تنظیم نشده است.
1. رئیس جمهور باید نماد انسجام و نظم فکری باشد
قبل و بعد از هر چیزی رئیس جمهور باید از انسجام و نظم فکری برخوردار باشد تا بداند مسیر منظم اداره کشور چگونه است. جهت گیری های فکری، معرفتی و ارزشی و ارکان قانونی و حقوقی و منابع جهت دهی صحیح کشور و نظام بودجه ریزی و تخصیص اعتبارات و منابع و حدود اختیارات رئیس جمهور را بداند. عدم انسجام فکری بر رفتار رئیس جمهور تاثیر بسیار جدی دارد و می تواند اولویت ها را به مخاطره بیاندازد، امور مخاطره انگیزی که زندگی مردم را به خطر می اندازد نادیده بگیرد، همه جانبه نگری را دچار اختلال جدی کند؛ تصمیمات شخصی و کارشناسی نشده و بدون پشتوانه قانونی و حقوقی را افزایش دهد. نظم فکری رئیس جمهور موجب تامین عدالت و بجانشینی امور می شود
2. رئیس جمهور باید از تفکر تحلیلی برخوردار باشد
تفکر تحلیلی توانائی حل مسئله از طریق جمع آوری درست اطلاعات، تبدیل معادلات پیچیده به معادلات ساده و طی مسیر مرحله به مرحله برای رسیدن به پاسخ است. تفکر تحلیلی توانائی است که در مسائل دفعی و خلق الساعه سرعت عمل موثر برای حل مسئله را فراهم می کند. با توجه به اینکه رئیس جمهور بصورت روز مره با مسائل مختلف مواجه می شود که او را در معرض تصمیم گیری یا ارجاعات کاری قرار می دهد، لذا رئیس جمهور یک کشور باید از توانائی تفکر تحلیلی معطوف به حل مسئله برخوردار باشد. تفکر تحلیلی هدفمند نیز همواره رئیس جمهور را از سطحی نگری و برخورد ساده لوحانه با مسائله مصئون می دارد و صلابت خرد و اندیشه بر مبنای اصول ارزشی و موضوعه کشور را فراهم می سازد.
3. رئیس جمهوری باید مبنا و اساس همه امور را تخصص گرایی قرار دهد
رئیس جمهور باید پایه همه انتساب ها، سیاست گذاری ها، تصمیم سازی ها و مدیریت اجرائی کشور را تخصص گرایی قرار دهد. تخصص گرایی عمیق ترین لایه عدالت گرایی است. عمل بدون تخصص منعکس کننده عمل غیر متعهدانه است و عمل متعهدانه مستلزم تخصص است. تخصص گرایی همه سرمایه های انسانی جامعه را به فعلیت در می آورد و امید و نوآوری را تشویق می کند. تخصص گرایی، دانش پایه و اصلی شغل است که توسعه دهنده اشتغال مفید و موثر نیز می باشد. با تخصص گرایی علم قدرت پیدا می کند و قدرت دانش محور و منتهی به سلامت و تعالی جامعه می شود. نقطه عطف و اصلی همه پیشرفت ها، تخصص گرایی است که البته تخصص گرایی در پیوند با تمدن گرایی اسلامی و الهی؛ مسیر رشد را منتهی به سلامت و سعادت و تعالی فردی و اجتماعی پایدار می کند.
4. رئیس جمهور باید نماد عقلانیت و پیشرفت گرایی باشد
پیشرفت یک عنصر پویا و ذاتی زندگی انسان است. انسان بدون رشد و پیشرفت معطوف به بهبود زندگی گرفتار ایستائی و میرائی تدریجی می شود. خصوصا مردم ایران به دلایل متعدد به پدیده پیشرفت گرایی بسیار اهمیت می دهند. رئیس جمهور باید مشوق و تقویت کننده مسیر عقلانی منتهی به پیشرف باشد و از آخرین دست آورده های علمی و فناوری بهره بگیرد. ما در جهانی زندگی می کنیم که الگوریتم های نظامند، شیوه زندگی را تغییر داده اند و امروز از هر روز گذشته تاریخ تعریف شده تر، استانداردتر و نظامند تر می توانند کار و زندگی را بر مبنای سیستم قطعی اداره کنند. دوران مدیریت های سنتی گذشته است و امکان هوشمندسازی مسیر زندگی مبتنی بر "الگوریتم های مسیرده" و مسیریاب با بهره وری بسیار بالا فراهم شده است.
5. رئیس جمهور باید جامع نگر و برخوردار از دانش مدیریتی کارآمد باشد
نگاه کاریکاتوری و ناموزون و بدون راهبرد همه جانبه نگر، نه تنها تامین کننده نیازهای چندین متغیره جامعه انسانی نیست، بلکه می تواند عامل تخریب محیط زیست، هوا، آب ها و انسان ها شود. رئیس جمهور باید تفاوت متغیرهای اصلی و فرعی و عناصر اساسی سلامت و تعالی فردی و اجتماعی جامعه را بداند و از طرف دیگر به نسل های بعدی و دوره های بعدی سایر روسای جمهوری که بعد از خواهند آمد نیز فکر کند، در واقع باید رویکرد پیشرفت پایدار اسلامی ایرانی داشته باشد. توجه همزمان به نیاز های معنوی و مادی، نیازهای آموزشی و پژوهشی، بهداشت و درمان، مسکن و غذا و تامین متوازن همه امور مرتبط با بخش صنعت، کشاورزی و خدمات و فرهنگ، اقتصاد و سیاست، امری است بسیار مهم که عدم اشراف بر "مدیریت جامع نگر"، مدیریت کلان و مدیریت راهبردی مخاطرات زیادی از جمله رشد ناقص و بحران های ناشی از فقدان منابع اساسی رشد اقتصادی و اجتماعی را بدنبال می آورد.
6. رئیس جمهور باید از دانش یکپارچه روز در حوزه های اساسی مرتبط با رشد و پیشرفت کشور برخوردار باشد
دانش یکپارچه مبتنی بر دانشی چند رشته ای و بین رشته ای است که به همه عوامل موثر در یک پدیده مورد مطالعه بصورت همزمان توجه می کند تا از این طریق به حل مسائل کلان و خرد بصورت همه جانبه پرداخته شود. بطور حتم مدیریت کلان کشور نیازمند به دانش یکپارچه در خصوص محورهای اساسی مرتبط با زیست جهان زندگی مثل فن آوری های جدید، فن آوری های آینده، آب، خاک، غذا، انرژی، محیط زیست از یک سو و از سوی دیگر اشراف دانشی نسبت به امور مهم مرتبط با سلامت زندگی مثل خانواده، شادی و نشاط اجتماعی، اوقات فراغت، فرهنگ مردم پسند، روابط بین فردی، اجتماعی و ارتباطات بین فرهنگی و روابط بین المللی است. البته منظور این نیست که رئیس جمهوری باید اطلاعات تخصصی در مورد همه موارد فوق داشته باشد، بلکه باید بر اصول اساسی و روندهای تحولی علوم مرتبط با پیشرفت و سلامت جامعه اشراف داشته باشد.
7. رئیس جمهور جمهوری اسلامی ایران باید فهم عمیقی از راهبردها و اصول اساسی جمهوری اسلامی ایران داشته باشد.
جمهوری اسلامی ایران محصول انقلاب اسلامی و نه گفتن به طاغوت ایرانی و سلطه جهانی است که تاکید بر جمهوریت و اسلامیت نظام بصورت همزمان دارد و خود را حافظ و تقویت کننده جمهوریت و اسلامیت نظام می داند. جمهوری اسلامی ایران به تعبیر حکیم انقلاب اسلامی حضرت آیه الله خامنه ای کشور و "دولت مقاومت[1]" است که به اقتضاء انقلابی بودن آن و نه گفتن آن به نظام سلطه جهانی، دشمنی های گسترده ای او را احاطه کرده و عرصه های قدرتی آنرا نشانه می گیرد. رئیس جمهور ایران باید صحنه جهانی و خصوصا صحنه سلطه جهانی را ببیند و ضمن تعامل سازنده با همه دولت های جهان به استثناء رژیم صهیونیستی و نظام های سلطه گر، تلاش بر تقویت و حفاظت از جمهوری اسلامی داشته باشد.
8. رئیس جمهور باید به قوانین و ارکان نظام حکمرانی احترام بگذارد و همراه باشد
بر اساس اصول متعدد قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و بطور خاص بر مبنای اصل 57 قانون اساسی "قواى حاکم در جمهوری اسلامى ایران عبارتند از: قوه مقننه، قوه مجریه و قوه قضائیه که زیر نظر ولایت مطلقه امر و امامت امت بر طبق اصول آینده این قانون اعمال مى‌گردند. این قوا مستقل از یکدیگرند." بنا بر این احترام به تفکیک قوا و محوریت ولایت مطلقه رهبری، یک امر ساختارمند راهبردی است. نگاه رئیس جمهور باید معطوف به نگاه رهبری و رهگیری از مسیر مورد توجه رهبری باشد. مدیریت های دو گانه و تناقض گویی‌ها و رفتن به مسیرهای متضاد با دیدگاه‌های راهبردی رهبری، عقب افتادگی‌های بسیاری را موجب شده و می تواند مسائل اساسی را بوجود بیآورد. رئیس جمهور باید از یک هوش و توانائی و حکمت مدیریتی برخوردار باشد که سازگاری لازم را با ارکان نظام تامین کند.
9. رئیس جمهور باید تقویت کننده عزت ملی، اعتماد ملی و حس عضویت ملی باشد.
عزت و اقتدار ملی نیازمند حکمتی است از جنس حکمت رهبری نظام جمهوری اسلامی ایران که در سطح جهانی بر مبنای عزت، حکمت و مصلحت حرکت کند و در سطح ملی تمامی عوامل قدرت آفرین که موجب حس افتخار و بالندگی را فراهم می کند، بوجود بیاورد و ابعاد مختلف قدرت ملی در مواجهه با نظام های سلطه جهانی را تقویت کند. مهمترین رکن امنیت ملی؛ اعتماد ملی و حس عضویت همگانی در نظام حکمرانی ملی کشور است.
10. رئیس جمهور باید از خود رهیده (رها شده از خودخواهی و هوای نفس) و دل به خدا سپرده باشد
رئیس جمهور هر کشوری در جهان به میزانی که بتواند خود و منافع شخصی خود را منها کند، به همان میزان می تواند در جهت منافع مردم حرکت کند. خود خواهی ها و خودمحوری مهمترین عامل برای توسعه لجاجت ها، عصبیت ها و نابینایی نسبت به بسیاری از ظرفیت ها و فرصت های ملی، منطقه ای و بین المللی است. رئیس جمهور به میزانی که تسلط بیشتری بر نفس و هواهای نفسانی داشته باشد، به همان میزان از توانائی عقلانی و عقلانیت الهی برخوردار است. هوای نفس بقول امام علی علیه السلام مهمترین مانع عقل و عقلانیت است، الهوی یمنع العقل (هوای نفس مانع عقل و تعقل است). در واقع عنوان ذکر شده به معنای این است که رئیس جمهور باید مصداق فکری و عملی توحید و لااله الا الله باشد.
11. رئیس جمهور باید دارای نگاه راهبردی معطوف به حال اندیشی و آینده اندیشی و رویکرد تمدنی باشد
اگر چه رئیس جمهور یک شخص است ولی هم بعنوان شخص و هم بعنوان یک نهاد مدیریتی، توانائی به فعلیت در آوردن بسیاری از ظرفیت ها را دارد. شناخت تاریخی و شناخت امروز ایران و شناخت امور مرتبط به آینده در تنظیم نگرش وسیع و پر دامنه رئیس جمهور تاثیر می گذارد. مهندسی معکوس آینده، و آموختن از گذشته های تاریخی، تصحیح کننده مسیرهای کلان امروز کشور است.
12. رئیس جمهور باید حکیم، بصیر و برخوردار از نظام معرفتی الهی باشد
حکمت به معنای حکم است و حکم به‌معنای امری است که مانع ظلم می‌شود (و هو المنع من الظلم) و حکمت را بر قیاس حکم، حکمت می‌گویند چون مانع جهل، توسعة جهل و نفوذ امر جاهلانه می‌شود[2]. رئیس جمهور باید حکیم باشد و در عین حال باید بصیر باشد. بصیر یک ظرفیتی است که توانمندی فهم و دانایی را بسیار بالا می برد و امکان یک نگاه 360 درجه به مسیر حرکت را فراهم می کند. انسان حکیم، بصیر و الهی افق نگاه بلند و متمایز کننده دارد. جامعه و کشور را به سمت مهلکه های کفرآمیز و فاسد نمی برد و مسیر را همواره نظاره می کند تا افراد و جامعه و کلیت نظام اسلامی را از گزند تهدیدات حفظ کند.
13. رئیس جمهور باید اولویت اول خود را تقویت زیرساخت های اقتصاد پویا و کارآمد قرار دهد.
کشور ضعیف به لحاظ اقتصادی، فقر آفرین و محرومیت آفرین است. لذا قدم اول تقویت بنیه اقتصادی و اولویت دادن به اشتغال و تولید است تا در پرتو آن هم فقر کاهش پیدا کند و هم اولویت های تامین رفاه اجتماعی تامین گردد. در دولت های رفاه سهم عظیمی از منابع ملی برای جامعه زیر خط فقر و زیر خط مطلق فقر، حاشیه نشین ها، افراد استثنائی (کرها، لال ها، بیمارانی که از مشکلات حرکتی برخوردارند و یا نقص عضو دارند و ...) اختصاص پیدا می کند. از سوی دیگر توجه به گروه های خاموشی و نادیده اجتماعی که به دلایل مختلف دچار انزوای سیاسی و اجتماعی شده اند بسیار اهمیت دارد. جامعه سالم؛ جامعه ای است که همگان در آن احساس برخوردار و عضویت در جامعه ملی داشته باشند.
14. رئیس جمهور باید مردمی، مردم گرا و مردم دوست باشد و با درد و شادی مردم همساز باشد
مردمی بودن رئیس جمهور مستلزم زندگی در تراز مردم عادی جامعه است. رئیس جمهوری که از یک اشرافیت و زندگی اشرافی برخوردار است و در زندگی روز مره خود مشی اشرافی دارد؛ نمی تواند درک نزدیکی از جامعه داشته باشد. اساسا حتی اگر جامعه ای از متوسط توانائی بالا هم برخوردار باشد و سرانه ملی حکایت از وضعیت خوب داشته باشد؛ رئیس جمهور باید معیار زندگی سالم؛ منصفانه و غیر مسرفانه باشد. علاوه بر آن رئیس جمهور باید مردم دوست باشد و ضربان قلبش همراه با ضربان قلب سایر اعضاء پیگره اجتماعی جامعه تپش پیدا کند. چنین رئیس جمهوری در کنار حوادث طبیعی مثل زلزله، ریزگردها؛ حوادث منتهی به کشته شدن جمعی از مردم یا بیماری های سرایت بخش نمی تواند بی تفاوت یا کم تفاوت باشد و البته نمی تواند صرفا با هیجانات احساسی رفتار کند و باید برنامه ای موثر و عقلانی را برای حل مسئله با سرعت و جدیت دنبال کند.
15. رئیس جمهور باید مجری قدرتمند تصمیمات نظام حکمرانی باشد
تصمیم سازی از مسیر مراجع قانونی کشور اعم از سیاست های کلان ابلاغی رهبری، مصوبات مجلس یا مصوبات هیئت دولت یا شوراهای تصمیم ساز مثل شورای مصلحت، شورای امنیت، شورای عالی فضای مجازی، شورای عالی انقلاب فرهنگی، شورای عالی اقتصاد و سایر شوراهای تصمیم ساز کشور صورت می گیرد. عدم اجراء دقیق تصمیمات "بحران مشروعیت نظام تصمیم سازی" و عدم جدیت تصمیمات را دنبال خواهد داشت. خصوصا بسیاری از تصمیمات و رویه های دولت ها و مدیریت های قبلی توسط دولت ها و مدیران بعدی متوقف می شود. فضای فرهنگی نظام سیاسی که علاقمند به "اولین بودن" دارد و ارزش ثبات و استمرار را متوجه نمی شود؛ نمی تواند مسیر رشد و تعالی را طی کند و دائما در مسیر ساختن و تخریب بسیاری از منابع و کارهای ناتمام کشور می شود.
16. رئیس جمهور باید در امور خطیر سرعت عمل داشته و تصمیم ساز باشد.
شرایط خطیر، نیازمند سرعت عمل در تصمیم گیری و اجراء دارد. بعنوان مثال ریزگردها، آلودگی هوا، فسادفراگیر اداری و حوادث طبیعی غیر مترقبه نیازمند سرعت عمل در تصمیم گیری و اجراء است و رئیس جمهور بعنوان راس هرم اجرایی کشور تعیین کننده ترین نقش را ایفاء می کند. از سوی دیگر تصمیم سازی و اجراء دو بال موفقیت هستند که در کنار هم و در پیوند با یکدیگر اهمیت پیدا می کنند.
17. رئیس جمهور باید موجب تقویت سرمایه انسانی و سرمایه اجتماعی شود
سرمایه انسانی، مجموعه توانائی های که منجر به ارزش اقتصادی می شود، تعریف شده است ولی معنای دقیق تر سرمایه انسانی مجموعه توانائی هایی است که منجربه تولید ارزش فرهنگی، سیاسی و اقتصادی و رشد و پیشرفت فردی و اجتماعی می شود. به فعلیت درآمدن سرمایه های انسانی در پیوند با افراد یک جامعه سرمایه اجتماعی را خلق می کند که فضایی سالم و به هم پیوسته و قدرتمند را خلق می کند. رئیس جمهور باید از طریق نهادهای دولتی، بخش خصوصی و تعاونی بتواند این ارزش خاموش انسانی را تبدیل به روشنایی فراگیر برای همگان کند.
18. رئیس جمهور باید تقویت کننده ارتباطات بین فرهنگی و سازگاری اجتماعی شود
اقوام، فرهنگ ها و خرده فرهنگ ها ظرفیت تنوع و خلق زیبائی ها متنوع آفرینش اند، تقویت هوش فرهنگی و سازگاری اجتماعی موجب تعاملات سازگارانه و تقویت کننده سرمایه های ملی و بین المللی کشور می شود و فضای اخوت اسلامی و همدلی را تقویت می کند.
19. رئیس جمهور باید دارای روحیه اخلاقی و از خودگذشتگی باشد
در مواجهه با نقدها و مقابله های جریان های سیاسی مخالف و در برخورد با تهاجم ها و اعتراضات اجتماعی و یا احیانا در صورت مواجه شدن با خطاهای بزرگ؛ رئیس جمهور باید حیثیت ملی و اعتماد ملی و تقویت حس تعلق ملی را بر منافع خود ترجیح دهد.
[1] بیانات مقام معظم رهبری در دانشگاه افسری و تربیت پاسداری امام حسین (علیه‌السلام) در 20 اردیبهشت 1396
[2] مقائیس اللغه، 1404ج2: 91). قرشی (1352، ج2: 163)