سهم كربن سياه يا دوده در اين ميان تا آن حد است كه مي‌تواند عاملي براي مرگ مستقيم يا بيماري‌هاي سرطان‌زا و خطرناكي شود كه جز مرگ نتيجه ديگري ندارند.در شهر تهران مانند بيشتر شهرهاي بزرگ كشور، ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5ميكرون مهم‌ترين آلاينده هوا به شمار مي‌رود و در اكثر قريب به اتفاق روزهاي آلوده، آلاينده شاخص هواي شهر بوده است.
ذرات معلق موجود در هوا شامل عناصر و تركيبات مختلفي با منابع بسيار متنوع است و در اين ميان «كربن سياه» يكي از اجزاي بسيار خطرناك و در عين حال بسيار ريز اين آلاينده است كه با توجه به تحقيقات به‌عمل آمده، احتمال بروز سرطان را افزايش مي‌دهد.
كربن سياه علاوه بر مشكلات و عوارضي كه روي سلامت انسان ايجاد مي‌كند، با جذب نور خورشيد موجب گرم شدن اتمسفر زمين مي‌شود. براساس برآوردهاي صورت گرفته مي‌توان با اقدامات كاهش انتشار كربن سياه در جو، مانع از 640هزار تا 4.9ميليون مورد مرگ زودرس سالانه در كره زمين شد. كربن سياه يكي از اجزاي اصلي ذرات معلق در هواست كه فرايندهاي طبيعي و برخي از فعاليت‌هاي انساني عامل انتشار آن هستند.
هرچه فرايند احتراق كامل‌تر باشد، ميزان انتشار كربن سياه كمتر است و فعاليت‌هايي كه منجر به احتراق ناقص سوخت‌هاي فسيلي، سوخت‌هاي زيستي و زيست توده‌ها مي‌شود مثل نحوه كار كردن موتورهاي ديزلي، اجاق‌هاي آشپزي، سوزاندن چوب و آتش‌سوزي جنگل‌ها، موجب انتشار بيشتر اين آلاينده مي‌شوند.
جديدترين تحقيق منتشرشده درخصوص آلودگي هوا نشان مي‌دهد كه كربن سياه يا دوده تأثير بسزايي در كاهش كلسترول مفيد خون و ابتلاي افراد به بيماري‌هاي قلبي و عروقي دارد. در اين مطالعه كه ارديبهشت‌ماه1396، درمجله‌اي متعلق به انجمن قلب آمريكا به چاپ رسيده است، نتايج تحقيق در گروه آماري بزرگي از افراد با نژادهاي مختلف در 6شهر بزرگ آمريكا نشان مي‌دهد افرادي كه در معرض آلودگي هواي ناشي از ترافيك شامل ذرات ريز و كربن سياه يا دوده هستند، دچار كاهش معنا‌دار سطح كلسترول مفيد خون شده و ريسك ابتلاي آنها به بيماري‌هاي قلبي شامل گرفتگي عروق به‌شدت افزايش مي‌يابد.
اهميت مقاله جديد منتشرشده از اين روست كه از طرفي ارتباط بين كربن سياه و بيماري‌هاي قلبي و سكته‌هاي ناگهاني رخ داده در شهر تهران را نشان مي‌دهد و از سوي ديگر نشان مي‌دهد تلاش شركت كنترل كيفيت هوا براي معرفي و اطلاع‌رساني درخصوص اين آلاينده خطرناك بسيار بااهميت بوده است. علاوه بر آن، به همين منظور براي نخستين‌بار در كشور شبكه پايش كربن سياه يا دوده با دستگاه‌هاي برخط در شهر تهران در سال1396 راه‌اندازي مي‌شود تا در 6نقطه منتخب شهر، اندازه‌گيري كربن سياه انجام شود. اهميت اين اندازه‌گيري مي‌تواند نشان‌دهنده وخامت وضعيت غلظت آلاينده كربن سياه در تهران بوده و تلاش‌هاي انجام‌‌شده در جهت حذف اين آلاينده را ارزيابي كند.
- اثر كربن سياه بر زنان و مردان
براساس اين مطالعه، افرادي كه در بيش از يك دوره يكساله بيشتر از ديگران در معرض كربن سياه قرار داشتند، به‌طور قابل‌توجهي سطح كلسترول HDL كمتري داشتند. محققان با بيان اينكه قرارگرفتن در معرض آلودگي هوا باعث كاهش كلسترول خوب در مردان و زنان مي‌شود، متذكر شدند كه در عين حال اين تأثير روي زنان بيشتر است. به اعتقاد پژوهشگران، پايين بودن ميزان كلسترول خوب به علاوه قرارگرفتن در معرض آلودگي شديد هوا مي‌تواند باعث افزايش خطر ابتلا به بيماري قلبي و عروقي شود.
آنگونه كه نتايج سياهه انتشار مطالعه‌شده توسط شركت كنترل كيفيت هوا نشان مي‌دهد، آلودگي هواي تهران به‌صورت قابل توجهي ناشي از منابع متحرك است. ميزان كل توليد آلاينده ذرات معلق در سال1392 در شهر تهران، 8.6هزار تن بوده كه از اين ميزان 6هزار تن معادل 70.2درصد سهم منابع متحرك بوده است. گرچه از نظر وزني اين آلاينده كمتر از ساير آلاينده‌هاست ولي اثرات مخرب بيشتري بر سلامت انسان و محيط‌زيست دارد.
از تركيب گازوئيل و هوا در سوخت ديزل، بيش از 200ماده سمّي توليد مي‌شود كه از بين آنها، تركيبات اكسيد نيتروژن، كربن و ذرات آلي فرّار، خطرناك‌تر هستند. در اين ميان، كربن سياه يا دوده كه ناشي از احتراق ناقص خودرويي است و عمدتا از موتورسيكلت‌هاي كاربراتوري (تعداد يك ميليون دستگاه در حال تردد در تهران شناسايي شده است)، خودروهاي فرسوده و دچار روغن‌سوزي و همه خودروهاي ديزلي توليد مي‌شوند حدود 10درصد جرم ذرات معلق با قطر كمتر از 2.5ميكرون PM2.5 تهران را شامل مي‌شوند.
شركت كنترل كيفيت هوا در 3سال اخير تلاش زيادي براي معرفي اين آلاينده خطرناك انجام داده است. آناليز شيميايي ذرات معلق تهران سهم زيادي را به اين آلاينده خطرناك نسبت داده است. پروژه‌هاي موتورسيكلت برقي تهران، منطقه كاهش و نصب فيلتر حذف دوده روي اتوبوس‌هاي شهرداري تهران همگي براي مقابله و كاهش انتشار آلاينده كربن سياه، طراحي و اجرا شده‌اند. همچنين در كارگاه بين‌المللي راهكارهاي حذف دوده از خودروهاي ديزلي و بنزيني كه در دانشگاه صنعتي شريف برگزار شد و مورد توجه رسانه‌ها قرار گرفت، اهميت و نياز كاهش اين آلاينده خطرناك توسط متخصصان بين‌المللي گوشزد شد.
- استاد دانشگاه صنعتي شريف