به گزارش مهر، پس از وقوع حادثه آتش سوزی و فرو ریختن ساختمان ۱۷ طبقه پلاسکو در روز سی ام دی ماه ۱۳۹۵ که به شهادت ۱۶ تن از آتش نشانان انجامید، سوالات متعددی در مورد این حادثه توسط شهروندان مطرح شد که امکان پاسخ دهی به آنها درآن زمان باتوجه به شرایط موجود وجود نداشت و برای پاسخ به هر یک از این سوالات نیاز به بررسی کارشناسی در فرصت‌های لازم بود.
با همکاری مدیران و کارشناسان حوزه‌های معاونت عملیات و همچنین معاونت پیشگیری سازمان آتش نشانی تهران به برخی از این سوالات مطرح شده از سوی شهروندان درباره این حادثه پاسخ داده شد:
- چرا دستور تخلیه زودتر صادر نشد؟
هر چند رعایت اصول ایمنی برای آتش نشانان یک اصل مهم تلقی می‌گردد و اهمیت این مسئله در شهر تهران که روزانه حوادث مهم و خطرناکی را تجربه میکند مضاعف می گردد، اما توجه به وظیفه ذاتی محول شده به آتش نشانی، یعنی نجات جان و مال مردم و وجود خطرات و ریسک‌های پر شمار فضای کاری پیچیده‌ای را برای این قشر ایثارگر رقم زده و ورود به محیط‌هایی که تهدیدی جدی برای سلامتی و حتی زندگی آنان است را نیز اجتناب ناپذیر میکند. در حادثه پلاسکو چالش وجود حریقی گسترده و پیش رونده (با توجه به وجود مواد قابل اشتعال بسیار بیش از ظرفیت تحمل بار حرارتی ساختمان و عدم وجود هرگونه تمهید و مانعی برای جلوگیری از گسترش حریق) در طبقات فوقانی و از طرفی عدم توجه افراد حاضر در ساختمان، به هشدارهای پی در پی آتش نشانان مبنی بر خروج فوری از ساختمان، تنها برای نجات بخشی از اموال یا مدارک و مستندات، حتی تا دقایقی قبل از فرو ریزش کلی،(وجود تصاویر و فیلم‌های قابل دسترس از آن لحظات) تبدیل به یکی از چالش‌های بزرگ موجود در آن لحظات شده بود.
- حداکثر زمان حضور آتش نشانان در داخل ساختمان‌های با سازه‌های فلزی که دچار آتش سوزی شده‌اند چقدر است؟
استناد این موضوع به مبحث مقاوم سازی سازه‌های فلزی در برابر حریق است که بر اساس مقررات ملی ساختمان و استانداردهای بین‌المللی نظیر NFPA و IBC و EN الزام به مقاوم سازی اینگونه سازه‌ها حداکثر تا ۴ ساعت و در برخی استانداردها تا ۳ ساعت شده است.
اولاً اندازه گیری مقاومت سازه‌های فلزی در برابر حریق بر حسب ساعت براساس آتش استاندارد تعریف شده در استاندارد مربوطه میباشد که درجه حرارت محیط به صورت پیوسته در معرض ۷۵۰ درجه سانتی گراد قرار میگیرد و در تمام مدتی که فلز با پوشش انجام شده در معرض آتش استاندارد و با درجه حرارت ثابت قرار دارد نباید مشخصات مکانیکی از قبیل میزان تحمل نیروهای فشاری و یا خمش تغییر کند. وجود این اصل در طراحی و ساخت سازه‌های فلزی به دلایل زیر هرگز منجر به صدور دستورالعمل تخلیه برای آتش نشانان تبدیل نشده است.
الف - تضمینی برای انکه اجزای سازه در برابر دمای ۷۵۰ درجه سانتی گراد و به مدت تعیین شده قرار گرفته باشند وجود ندارد چون مخصوصاً در حریق‌های کند سوز (سلولزی) دما به صورت تدریجی افزایش می‌یابد و علاوه بر آن تزریق آب به نقاط مختلف شرایط را برای کاهش دما به میزان قابل توجه کاهش می‌دهد.
تحمل دمای ۱۷ ساعته برج با سازه فلزی در اسپانیا، تحمل ۲۰ ساعته برج دبی، تحمل دو ساعته حریق کروز تهران برای سازه بدون هرگونه پوشش حتی اجر و گچ، تحمل ۲۰ ساعته ساختمان فلزی انبار لوازم در اسفند ماه ۱۳۹۵ و نظایر آن شاهدی بر این مدعا است.
ب-در شرایط خاص ممکن است دما به بیش از حد دمای ۷۵۰ درجه سانتی‌گراد برسد که این موضوع نیز زمان تحمل سازه فلزی را کاهش می‌دهد.
ج-وجود مسیرهای تهویه اجازه افزایش دما را از حدی معین نمی‌دهد. این مسیرهای تهویه می‌تواند طبیعی و از طریق شیشه‌های شکسته شده پنجره‌ها انجام شود.
دستورالعمل مقاوم سازی صرفاً برای ساخت و ساز است و مقاومت واقعی سازه در زمان بروز آتش سوزی به فاکتورهای متعددی از قبیل موارد فوق وابسته است و بنابراین تعیین هرگونه زمان مشخص برای تخلیه یک عمل غیرممکن و کاملاً خطرناک برای آتش نشانان و مردم است و به همین جهت در هیچ استاندارد عملیاتی آتش نشانی ملی و یا بین‌المللی این مدت زمان مشخص نشده است و صرفاً این موضوع از رصد شرایط سازه‌ای در زمان عملیات اطفاء حریق قابل احصاء است.
با این حال همه آتش نشانان تمامی کشورها اعم از صنعتی، در حال توسعه و یا توسعه نیافته تا زمانی که جان انسان‌ها در محل حادثه و یا حریق در خطر است و چنانچه آتش نشانان احساس کنند نجات مردم ریسک خطر مصدومیت و حتی شهادت را در پی دارد آنها موظف به انجام این موضوع هستند و بیان این مسئله که طبق قانون و مقررات باید پس از یک ساعت از گذشت حریق دستور تخلیه صادر می‌شود، صرفا برداشتی از یک مسئله علمی است. اصولا این موضوع یک مسئله علمی که از بیان یک حقیقت در شرایط پایدار آزمایشگاهی نشات گرفته و بایستی در زمان طراحی و ساخت یک سازه مورد توجه مهندسان و معماران قرار گیرد نمی‌تواند برای یک تیم آتش نشانی که با اجرای عملیات اطفایی نمودار رشد حرارتی محیط را دائما بر هم می‌زند نمی‌تواند به عنوان یک قانون مطلق مورد استفاده قرار گیرد هرچند اصولا مسائل علمی در آموزه‌های آتش نشانی مورد توجه قرار میگیرد، البته تلاش نمایندگان محترم شورا در تبدیل و تصویب این قانون و ابلاغ آن به سازمان آتش نشانی و پذیرش مسئولیت اجرای آن توسط نمایندگان محترم قابل تقدیر خواهد بود.
اما در خصوص مراحل عملیات خروج آتش نشانان از ساختمان نکاتی وجود دارد که عبارتند از:
۱-در ساعت ۱۰:۳۰ پس از اطفا حریق در طبقه دهم، دستور تخلیه حدود پنجاه در صد از نیروهای حاضر در ساختمان صادر می‌گردد(تصاویر مستند و اظهارات شاهدین)، و تعداد آتش نشانان به حداقل ممکن می‌رسد.
۲-در ساعت ۱۰:۵۳ سقف‌های طبقات یازده و ده بر روی کف طبقه دهم ریزش نموده که باعث محبوس شدن تعدادی از آتش نشانان در این طبقه می‌گردد که با توجه به درخواست کمک همکاران گرفتار، تعدادی از آتش نشانان علی رغم مشخص بودن میزان خطر اقدام به خارج ساختن آتش نشانان می نمایند که آقایان فخرالدین گودرزی و بهنام میرزاخانی و رحمان شکری از نجات یافتگان می‌باشند که البته آقای میرزا خانی به فیض شهادت نائل آمدند.۳
۳-در ساعت ۱۱:۰۲ با ریزش بخش شمالی ساختمان، افراد محبوس شده به همراه دیگر آتش نشانان به پایین سقوط میکند.
۴-در ساعت ۱۱:۰۲ دستور خروج فوری کلیه آتش نشان‌ها صادر می‌گردد و کلیه تمهیدات برای خروج سریعتر در نظر گرفته می شود تا ساعت ۱۱:۳۳ که زمان فرو ریزش کلی بوده حدود ۵۰ نفر از آتش نشانان از محیط خارج می‌شوند و در زمان ریزش کلی، یک نفر از فرماندهان که مسئولیت اطمینان از خروج همه آتش نشانان را به عهده داشته موفق به خروج نمی‌شود.
- چرا از تشک نجات استفاده نشده است؟
در تعاریف استفاده از تشک نجات اینگونه مطرح است که هرگاه استفاده از دیگر تکنیک‌های نجات مانند استفاده از نردبان‌ها و یا نجات از ارتفاع با طناب میسر نبود، می‌توان از تشک‌های نجات استفاده نمود، که البته هیچ تضمینی توسط کارخانه‌های سازنده در سالم ماندن افرادی که روی تشک می‌پرند نیز ارائه نمی‌شود و حتی در توصیه‌های وارده توسط سازندگان، آتش نشانان از انجام پرش‌های تمرینی روی آن نهی شده‌اند. از طرف دیگر نکات مهمی در خصوص ویژگی‌های این وسیله و شرایط استفاده از آن بایستی مد نظر باشد.
تشک‌های نجات معمولا از جنس pvc بوده و در برابر پارگی و حرارت کاملا آسیب پذیر است.
وجود فضای مناسب، به منظور قرار گرفتن در موقعیتی که افراد بتوانند پس از پریدن درست در وسط آن فرود آیند.
حال با بررسی شرایط محیط و عملیاتی پلاسکو می‌توان قضاوت کرد.
ریزش واضح و قابل مشاهده و مداوم اجسام(غالباًشیشه) از طبقات فوقانی که بطور قطع ضمن آسیب زدن و از کارانداختن این وسیله، تهدیدی جدی برای سلامتی حداقل ۶ آتش نشانی که برای راه اندازی آن اقدام می‌نمودند، بود.
از طرفی وجود برآمدگی ساختمان که مانع از قرارگیری تشک در موقعیت مناسب می‌گردید. لذا می‌توان با اطمینان گفت استفاده از تشک امکان پذیر نبوده است.
- آیا تجهیزات سازمان آتش نشانی برای اطفاء حریق پلاسکو کفایت می‌کرده است؟
در این عملیات با توجه به حضور ۷ بالابر و نردبان از ۳۲ متری تا ۵۴ متری و همچنین منابع آب کافی و خودروهای اطفایی و پشتیبانی مشکلی از نظر تجهیزاتی وجود نداشته است ولی مشکلاتی از قبیل تک شمشیری بودن تنها یک دستگاه پلکان که نفوذ همزمان به طبقات ۱۰، ۱۱، ۱۲ را غیر ممکن ساخته بود و انجام هرگونه عملیات اطفاء را منوط به اطفاء کامل حریق طبقات پائین‌تر ساخته بود شرایط را بسیار دشوار کرده بود. علاوه بر آن از انجایی که بار حرارتی ساختمان در زمان ساخت ساختمان و حتی امروزه در طراحی سازه‌ها نظیر بارهای مرده و زنده (استاتیک و دینامیک) بر اساس مقررات ملی ساختمان لحاظ نمی‌شود ناپایداری ساختمان به دلیل نقاط ضعف ذکر شده ناپایدار بود. آتش نشانان نیز با توجه به حضور افراد در طبقات مختلف نمی‌توانستند قبل از تخلیه کامل مردم نسبت به تخلیه ساختمان اقدام کند. گرچه در پاسخ به سوالات قبل دستورات خلوت کردن ساختمان، تخلیه کامل به ترتیب در ساعات ۱۰:۳۰ و ۱۱:۰۲ نیز انجام شده بود.
- چرا به‌جز آب از ماده اطفایی دیگر نظیر کف استفاده نشد؟
در استانداردهای بین‌المللی تعریف شده، در حرفه آتش نشانی مواد بر اساس مواد اطفایی لازم برای اطفاء حریق، به چند دسته تقسیم می‌شود:
گروه A شامل جامدات (از هر نوع)
گروه B شامل مایعات قابل اشتعال و گازها
گروه C شامل حریق‌های الکتریکی و.....
با در نظر گرفتن نوع سوختن مواد جامد که غالباً با عمق سوزی همراه است و ویژگی‌های آب یعنی ظرفیت گرمایی بالا که قدرت خنک کنندگی آن را نسبت به مواد دیگر متمایز نموده و قابلیت نفوذ آن به اجسام به لحآظ ماهیت فیزیکی آن، و نیز توجه به موضوعاتی نظیر در دسترس بودن، آب را تبدیل به بهترین و موثرترین خاموش کننده برای حجم قابل توجهی از حریق‌های رخداده کرده است.
از این رو با در نظر گرفتن نوع و حجم کالاهای موجود در ساختمان (منسوجات و مبلمان) که تعیین کننده سرعت گسترش حریق و نرخ حرارت تولید شده میباشد بدون تردید آب موثرترین ماده اطفایی بوده است، و طرح این مسئله که بایستی از کف یا ماده دیگری استفاده می‌شد پایه و اساس علمی نداشته و هدر دادن منابع را در پی داشت.
از لحاظ انتقال آب به طبقات فوقانی با توجه به تجهیزات موجود و بکار‌گیری شده در محل، یعنی استفاده هم زمان از چند دستگاه پمپ‌های NH۳۰ منصوب بر روی خودروهای آتگو با قابلیت تامین فشار ۱۵ اتمسفر و دبی ۳۰۰۰ لیتر در دقیقه، و پشتیبانی مناسب با استفاده از هیدرانت‌های محل و تانکرهای آب پشتیبان مشکلی وجود نداشت.
- چرا آتش نشانان جوان در حریق با وسعت و ریسک خطر زیاد حضور یافته بودند؟
نیروهای جدیدالاستخدام پس از گذراندن دوره‌های مرتبط در مراکز آموزشی و کسب مهارت و مجوز‌های لازم به ایستگاه‌های عملیاتی منتقل می‌شوند. مهارت اندوزی و کسب تجربه در هر حادثه و حریقی به استمرار در حضور و شرکت آتش نشانان و تداوم این مهم تحقق می‌پذیرد و این خود جزئی از شاخص‌های حائز اهمیت هر آتش نشانی در ادامه خدمت بشمار می‌آید. اصولاً عملکرد آتش نشانان در صحنه هر حادثه‌ای در قالب تیمی بوده و اعضاء هر تیم ممکن است از هر سابقه‌ای، تجربه و گروه سنی برخوردار باشند.
- چرا مصوبه بروزرسانی تجهیزات و امکانات و آموزش آتش نشانی عملیاتی نشده است؟
مصوبه به روز رسانی تجهیزات و امکانات سازمان آتش نشانی و خدمات ایمنی و ارتقای سطح آموزش در تاریخ ۱۹خردادماه ۱۳۹۴ توسط شورای اسلامی شهر تهران مشتمل بر ۳ ماده و ۲ تبصره با شناسه ۲۰۶۵ تصویب و در مورخ ۹۴.۳.۲۷ به شهرداری تهران ابلاغ گردید، بر اساس ماده یکم مصوبه مذکور شهرداری تهران موظف شده است در ۳ محور به شرح ذیل اقدام به بروز رسانی تجهیزات؛امکانات و سطح آموزش کارکنان کند.
الف)ارتقاء ناوگان خودرویی عملیات و پشتیبانی براساس استانداردهای بومی شده(در ۷ ردیف)
ب) ارتقاء تجهیزات عملیاتی، تجهیزات مخابراتی، مکانیزاسیون و هوشمند سازی سامانه‌های ستاد فرماندهی(dispatching)
ج) توسعه کمی و کیفی و ارتقاء سطح مهارت و آموزش کارکنان سازمان(در ۴ ردیف)
باتوجه به تکلیف ماده سوم مصوبه فوق‌الذکر مبنی به تهیه سیستم مدیریت مالی و تامین اعتبار جهت اجرای بند ۱ مصوبه صدرالاشاره، لایحه «تامین منابع مالی پایدار سازمان آتش نشانی و خدمات ایمنی و راهکارهای ارتقاء کیفی و کمی تجهیزات، امکانات و سطح آموزش شهروندان شهر تهران» توسط شهرداری تهران تهیه و در نهایت لایحه مذکور مشتمل بر مقدمه، ۹ ماده، ۴ تبصره و جداول پیوست با شناسه ۲۲۱۹ در جلسه دویست و هشتاد و چهارمین جلسه شورای اسلامی شهر تهران مورخ ۳۱ مرداد ماه سال ۱۳۹۵ مورد تصویب قرار گرفت و در مورخ ۹۵.۶.۲۰ به شهرداری تهران ابلاغ شد. بر اساس مصوبه اخیر، پیش‌بینی شده است منابع مالی لازم برای ارتقاء و به روز رسانی تجهیزات و ناوگان خودرویی و عملیاتی آتش نشانی و ارتقاء سطح آموزش سازمان آتش نشانی از ابتدای سال ۱۳۹۶؛ مشتمل بر تعدیل رقم عوارض ایمنی از ۲ به ۳ درصد برای ساختمان‌های ۱۲ طبقه و بالاتر و ساختمان‌های غیر مسکونی مطابق ماده ۱ و وضع بهای خدمات ایمنی برای کلیه واحدهای غیر مسکونی و واحدهای مسکونی ۱۲ طبقه و بالاتر مطابق ماده ۲ بر اساس فرمول‌های مندرج در متن مصوبه تامین گردد. پس از تامین منابع مالی از محل‌های اشاره شده، درچارچوب بودجه سرمایه‌ای سازمان آتش نشانی جهت مصارف مقرر در مصوبه به روز رسانی تجهیزات و امکانات سازمان آتش نشانی وخدمات ایمنی و ارتقای سطح آموزش هزینه خواهد شد.
ذکر این نکته ضروری است که خرید هلی‌کوپتر آتش نشانی در این لایحه دیده شده است.
- نواقص مشکلات منجر به ریزش ساختمان کدام است؟
الف- عدم وجود ضوابط ایمنی و آتش نشانی برای ساختمان‌های موجود در مقررات ملی ساختمان.
ب- عدم وجود الزام قانونی برای مالکین، مستاجران، کارکنان وکارگران به رعایت موارد ایمنی در ساختمان‌ها.
ج- ضعف قوانین کار، اتحادیه اصناف و بند ۱۴ ماده ۵۵ که در برخی موارد هم پوشانی و در برخی موارد دیگر خلا وجود دارد.
د- کمبود پرسنل بازرسی وزارت کار و عدم آشنایی آنان با موضوعات ایمنی و آتش نشانی و عدم توجه به اخطارها و دستورالعمل‌های ایمنی و آتش نشانی که از سوی آتش نشانی به آنها داده شده است.
هـ - ضعف سازه در برابر حرارت بار حرارتی موجود در ساختمان.
و- عدم توجه مالک، مستاجرین به اخطارها و هشدارهای آتش نشانی علیرغم بروز آتش سوزی‌های متعدد در آن ساختمان.
ز- ضعف اساسی در پلکان ساختمان (تک شمشیری و عدم وجود راه خروج دوم).
ح- عدم تمکین مردم برای تخلیه ساختمان تا چند دقیقه قبل از فروریزش کامل ساختمان.
- آیا هلی کوپتر می‌توانست در حادثه پلاسکو موثر باشد ؟
با توجه به ظرفیت محدود آب هلی کوپتر، حفظ فاصله ایمن هلی کوپتر با ساختمان و همچنین توسعه حریق از ضلع شمال غرب به فروشگاه‌ها و کارگاه‌های میانی ساختمان و بار حرارتی فوق‌العاده بالای حریق حدود ۱۵۰ مگاوات وجود هلی کوپتر در اطفاء حریق ساختمان نمی‌توانست مناسب باشد.
هر چند بالگرد در سازمان های امدادی و فوریتی مانند آتش نشانی در دنیا مورد استفاده قرار میگیرد ولیکن در حادثه پلاسکو در اثر چرخش ملخ‌ها جریان پر حجم هوای ایجاد شده می‌توانست باعث تشدید و تسریع آتش سوزی در طبقات شده و ابتکار و قدرت عمل را از نیروهای عمل کننده در عملیات اطفاء را سلب می‌نماید. شایان ذکر است علاوه بر موارد ذکر شده گستردگی حریق و نیز فضای هوائی نامناسب در چهار ضلع حریق بدلیل وجود موانع تصنعی و طبیعی امکان عملیات با بالگرد را با مشکل مواجه می‌نمود. وقوع حریق در قلب هر طبقه و فاصله زیاد کانون حریق با محیط بیرونی عملاً هدف گیری کانون حریق توسط بالگرد را غیر ممکن می‌نمود و فقط اطفاء در نمای ساختمان میسر می‌بود.
- چرا آتش نشانان به دستگاه جی پی اس برای رصد شدن در حریق ها مجهز نیستند ؟
از آنجا که برای استفاده آتش نشانان از دستگاه ردیاب با دقت کمتر از یک متر مورد نیاز میباشد و وجود چنین دستگاه‌هایی که کاربرد درون ساختمانی داشته باشند وجود ندارد چون بدلیل مشکلات ورود امواج الکترومغناطیس در درون سازه‌ها، خطای جی پی اس به شدت افزایش می‌یابد و از طرفی با فرض آنکه این دستگاه بخواهد موقعیت آتش نشانان را در هر لحظه برای فرمانده بفرستد نیاز به فرستنده بیسیم بر روی جی پی اس میباشد که از نظر سلامتی و تولید انفجار در محیط‌های دارای گازهای قابل انفجار بسیار خطرناک میباشد.
امروزه از دستگاه‌های دی استرس یونیت که دارای سیستم صوتی برای آتش نشانان گم شده داخل دود و یا تودرتوی ساختمان‌ها و طناب‌های راهنما استفاده می‌شود که در پلاسکو کاربردی نداشته است ولی در برنامه تکمیل و بروز رسانی تجهیزات دیده شده است.
- چرا بیسیم دیجیتال برای همه آتش نشانان تهیه نشده است ؟
در خصوص عدم وجود بیسیم‌های دیجیتال باید در نظر داشته باشیم که مهمترین فاکتور در تهیه بیسیم دیجیتال تامین باند فرکانسی در محدود یو اچ اف میباشد و به همین دلیل سازمان و شهرداری باید مجوز تخصیص این فرکانس از سازمان تنظیم مقررات را اخذ می‌نمودند که این موضوع از حدود ده سال پیش شروع شده است اما بدلیل محدودیت باند فرکانسی کشور و از طرف دیگر تمایل وزارت فناوری اطلاعات و ارتباطات به اختصاص تعداد معدود اپراتور تترا و یا شبکه دیجیتال هنوز مجوز شبکه بیسیم دیجیتال صادر نشده است و در آخرین مکاتبه‌ای که سازمان مذکور با سازمان آتش نشانی داشته است رسما اعلام نموده که در حال حاضر امکان صدور مجوز شبکه دیجیتال برای آتش نشانی وجود ندارد و باید از طریق اپراتور معرفی شده از طرف سازمان مذکور اقدام شود.