دين هم گاهي گرفتار آفت‌هايي مي‌شود كه در روايات هم به آنها اشاره شده است. مثلا حتما شما تا به حال اصطلاح «بدعت در دين» را شنيده‌ايد. اين يكي از همان آفت‌هاست كه در بسياري از احاديث از آن خبر داده شده كه به‌رغم زيان‌ها و خطرهاي اين پديده شوم براي جامعه اسلامي، مسلمانان، گرفتار آن خواهند شد. از پيامبر(ص) روايت شده كه فرمودند: «آنچه بيش از دجّال بر شما از آن مي‌ترسم، رهبران گمراه كننده‌اند. آنان، سران بدعت‌گذارانند». يا مثلا در روايت از معصوم در اصول كافي آمده است: «اگر بدعتي در ميان مسلمانان ظهور كند، عالم بايد علم خود را اظهار كند و اگر عالمي اين كار را نكند، لعنت خدا بر او باد». اين احاديث و روايات، اهميت توجه به مسئله بدعت را نشان مي‌دهد. خب نخستين گام براي پيشگيري و مقابله با اين آفت اين است كه اصلا بدانيم بدعت چيست. اينجا سعي كرده‌ايم به چند سؤال مهم درباره اين موضوع ديني پاسخ دهيم.
- بدعت به‌طور كلي به چه معناست؟
براي فهميدن معناي يك كلمه در زبان عرب، بايد به ريشه آن مراجعه كرد. بدعت از ريشه «ب د ع» است. اين واژه به‌معناي نوآوري و پديد آوردن چيزي است كه قبل از آن وجود نداشته. درست مقابل «خ ل ق» كه پديدآوردن چيزي از چيزي ديگر كه پيش از آن وجود داشته است. ماده «بدعت»، از لحاظ لغوي، بر هرگونه نوآوري اطلاق مي‌شود و ويژه نوآوري در دين نيست و از نظر لغت، بار معنايي منفي ندارد؛ مثلا در قرآن‌كريم داريم كه «بديع السماوات و الارض...؛ خداوند بديع‌ِ آسمان‌ها و زمين است»، يعني خداوند آسمان‌ها و زمين را بي‌الگو و مانندي قبلي آفريد. حتي در زبان عرب به گفتاري كه بي‌پيشينه بر زبان آورده شود بدعت گفته مي‌شود. پس يادمان باشد كه بدعت از لحاظ لغوي هر امر تازه و نويني را شامل مي‌شود، حالا مي‌خواهد موضوع آن مربوط به مسائل ديني باشد يا غيرديني.
- بدعت در دين اسلام يعني چه؟
آنچه در ميان عموم مردم درباره كلمه «بدعت» رواج يافته و مورد نكوهش قرار گرفته، بدعت در دين است. در حقيقت اين بار «بدعت» در معناي اصطلاحي ديني، بار معنايي منفي دارد و شامل يك عمل حرام است كه عبارت است از: افزودن چيزي به دين يا كاستن از دين و نسبت دادن آن به دين درحالي‌كه اين افزودن يا كاستن سابقه‌اي در دين ندارد. در استفتائات مقام معظم رهبري در تعريف اين واژه آمده كه «بدعت به اين معناست كه چيزي كه مسلما از دين است، نفي كند يا چيزي كه از دين نيست، وارد دين كند و فرقي نمي‌كند كه اين بدعت، در فروع باشد يا در اصول. همچنين فرقي نمي‌كند در اصول اساسي باشد يا در اصولي كه اعتقاد به آن ملاك كفر و ايمان نيست؛ مثل بسياري از مباني اعتقادي كه جزو اصول دين يا مذهب به‌حساب نمي‌آيند، اما جزو اعتقاداتند».
- در قرآن اشاره به بدعت شده است؟
خود كلمه «بدعت» در قرآن مورد استفاده قرار نگرفته، اما مشتقات «بدع» 4بار مورد استفاده قرار گرفته كه 3بار آن به همان معناي نوآوري و پديد آوردن چيزي جديد است. اما در يك جا و آن هم در آيه شريفه 27سوره مباركه حديد به رهبانيت مسيحيان اشاره شده و در حقيقت در معناي اصطلاحي بدعت در دين به‌كار رفته است. خداوند در اين آيه مي‌فرمايد: «...وَرَهْبَانِيةً ابْتَدَعُوهَا...؛ و ترك دنيايي كه از پيش خود درآوردند». اين نكته هم اهميت دارد كه بدعت در معناي اصطلاحي در مقابل سنت است كه در قرآن كريم يا رفتار و گفتار پيامبر اكرم(ص) و معصومان(ع) سابقه روشني دارد. از اين منظر مي‌توان آيات متعددي در قرآن پيدا كرد كه به حرمت و منع بدعت در دين اشاره كرده است؛ مثلا خداوند در آيه هفتم سوره مباركه حشر مي‌فرمايند: «آنچه را پيامبر به شما عطا كرد برگيريد و از آنچه شما را نهي كرد، باز ايستيد و از خدا پروا كنيد».
- چرا بايد مراقب بدعت‌ها باشيم؟
مسلما همه ما از كارهاي باطل و حرام پرهيز مي‌كنيم، اما مسئله بدعت در دين از آن جهت در مسائل مختلف اهميت دارد كه بدعت، نوعي تزئين كردن باطل به‌حساب مي‌آيد. مسلما باطل هيچ وقت در چهره اصلي خود طالب و خريدار ندارد؛ چون پوچ و توخالي است، پس براي جلب توجه بايد خود را به شكل و رنگ حقيقت درآورد و حقيقت‌نما شود. خب واضح است كه همه انسان‌ها، بلكه تمام موجودات طالب حقيقت و واقعيت‌اند. قرآن كريم در بيش از 20مورد از اين شگرد جبهه باطل تعبير به «زيبا جلوه دادن» ميكند. مثلا در آيه 24سوره مباركه نحل مي‌فرمايد: «شيطان اعمال آنها را درنظرشان زيبا جلوه داده است». تاريخ را هم اگر مطالعه كنيد مي‌بينيد كه يكي از ابزارهاي مهم حاكمان ظالم، دين‌سازي و ايجاد مذاهب جديد و ايده‌هاي گوناگون است تا بتوانند به اين وسيله به اهداف شيطاني خود برسند.
- بدعت خوب در دين هم داريم؟
يكي از بحث‌هاي مهمي كه در زمينه بدعت مطرح مي‌شود همين موضوع بدعت خوب است. ما كارهاي زيادي انجام مي‌دهيم كه سابقه‌اي در سنت پيامبر(ص) و ائمه اطهار(ع) نداشته است. اگر بدعت را به‌معناي لغوي بگيريم؛ يعني چيز نو و تازه، بايد گفت كه گاهي چيز نو به ضرر انسان است؛ به اين مي‌‌گويند بدعت سيئه، مانند بمب‌هاي اتمي. بدعت حسنه هم داريم كه چيز نويي است و واقعا خوب است مانند دستگاه تهويه كه در زمان ما درست كردهاند كه بشر را تا حدي از گرما حفظ ميكند، اين بدعت حسنه است. اما اگر بخواهيم بدعت در شريعت را درنظر بگيريم، براساس نظر بيشتر علما فقط يك قسم است، يعني بدعت حسنه نداريم، بلكه تمام بدعت‌ها سيئه هستند. گناه كبيره است، بلكه در حد شرك است. پس يادمان باشد آنجا كه علما بدعت را تقسيم‌بندي كردهاند معناي لغوي آن را درنظر گرفته‌اند، نه بدعت در دين.
- كارهاي مذهبي جديد بدعت است؟
برخي كارهاي مذهبي هستند كه سابقه‌اي در سنت نداشته‌اند؛ مثلا چراغاني نيمه‌شعبان يك كار مذهبي و ديني است كه مسلما فقط مربوط به روزگار ماست. آيا اين كارها هم نوعي بدعت محسوب مي‌شود؟ در اين زمينه بايد حواسمان را جمع كنيم كه شايد برخي كارهاي ديني جديد و تازه است، ولي اينطور نيست كه هيچ ريشه‌اي در دين و سنت ما نداشته باشد، بلكه برعكس داراي ريشه است. چراغاني كردن براي نيمه‌شعبان در خود دين ريشه دارد؛ چرا كه اصل احترام و بزرگداشت پيامبر(ص) و حب اهل‌بيت(ع) در شريعت وجود دارد و چراغاني‌كردن يكي از مصاديق آن است. در حقيقت اين كارها مصداق تازه‌اي براي يك امر ديني است، نه اضافه كردن يك كار تازه به دين يا مثلا فرش‌كردن مسجد و مرقد پيامبر(ص) نشانه دوستي است و چون ريشه در شريعت دارد بدعت نيست، هرچند كه اين كار سابقه نداشته باشد.
- يك مصداق از بدعت
سؤال
چند سالي است در شب اول‌ماه ربيع‌الاول حركتي در بعضي مساجد باب شده است كه شائبه بدعت يا ترويج نوعي خرافه در آن مي‌رود. ماجرا از اين قرار است كه در شب اول ماه ربيع‌الاول از حدود نيمه‌شب تا اذان صبح افرادي كه غالبا خانم هستند با در دست داشتن شمع پشت در مساجد مراجعه و با كوبيدن به در مساجد و خواندن اذكاري، توسل جسته و حاجات خود را طلب مي‌كنند، البته اين عمل را تا 7 مسجد ادامه مي‌دهند و خصوصا اين حال توسل هنگام اذان صبح به اوج خود مي‌رسد و معتقدند بدين‌وسيله اتمام ماه صفر و آمدن ماه ربيع‌الاول را خبر مي‌دهند. نظر حضرتعالي در اين‌باره چيست؟
رهبر معظم انقلاب:
عمل مذكور مستند روايي ندارد و شيوه‌اي قابل تأييد نيست. اگر چه اصل اذكار و ادعيه و طلب حاجات از خداوند متعال عمل پسنديده‌اي است، لكن اشكال در شيوه عمل به نحو يادشده است.آقايان علماي اعلام و مؤمنين با پند و اندرز و موعظه و نصيحت از رواج چنين رفتارهايي كه چه‌بسا ممكن است منتهي به وَهْن مذهب گردد، جلوگيري كنند.