واقعيت آن است كه تهران نه‌تنها روي گسل‌هاي متعدد اصلي و فرعي بنا شده بلكه در اطراف آن گسل‌هاي فعالي وجود دارند. ثبت دستگاه‌هاي زمين‌لرزه‌اي با بزرگي كم تا متوسط نشان مي‌دهد كه جنوب البرز مركزي و تهران از نظر لرزه‌اي فعال است و درنتيجه انباشت انرژي در اين محدوده زمين‌لرزه‌هاي مخربي در طول تاريخ رخ داده و در آينده نيز به‌احتمال فراوان به وقوع خواهد پيوست. نكته مهم در اين بين اينجاست كه در پايتخت، بيش از يك‌ميليون و 250هزار ساختمان، 880كيلومتر خط لوله گاز، 830كيلومتر لوله آب و 550كيلومتر بزرگراه و 1760كيلومتر خيابان و مراكز متعدد شريان‌هاي حياتي وجود دارد كه درصورت وقوع زلزله‌اي بزرگ آسيب‌هاي زيادي را به شهر و شهروندان وارد مي‌كنند. با همين نگاه است كه نقشه‌هاي گسلي شهر تهران تهيه و هرگونه ساخت بناي بلندمرتبه روي آنها ممنوع اعلام شد. از طرف ديگر مديريت شهري تهران با چنين رويكردي با حمايت از طرح‌هاي نوين در سازمان مديريت بحران از يك‌سو و همكاري با مؤسسات بين‌المللي صاحب تجربه و خبره در اين حوزه مثل مؤسسه جايكا از سوي ديگر و همچنين درنظر گرفتن مشوق‌هاي فراوان براي نوسازي بافت فرسوده سعي بر آن داشته تا تهران را از حالت يك‌شهر بحراني به سمت شهري تاب‌آور سوق دهد؛ اگرچه هنوز تهران با آنچه استانداردها در اين زمينه هست، فاصله معناداري دارد.
آنطور كه محمدباقر قاليباف، شهردار تهران مي‌گويد تهران و ساير كلانشهرها چنانچه بخواهند از وضعيت بحراني فعلي خارج شوند، نياز به همكاري ساير دستگاه‌ها نيز هست. وي با اين تعبير كه مديريت بحران در كشور، خودش در وضعيت بحراني است، مي‌گويد: «اكنون با توجه به شرايط موجود بايد تصميم گرفت؛ آنگونه كه مثلا مي‌توان در وضعيت كنوني انرژي گاز را در خارج شهر با توجه به فناوري‌هاي نوين به انرژي‌هاي بي‌خطر و پاك تبديل كرد و سپس به درب ساختمان‌ها رساند تا انرژي گاز ديگر به‌عنوان يك‌تهديد جدي مطرح نباشد.» از طرف ديگر چنانچه طي سال‌هاي گذشته درخصوص رفتار ساختمان‌ها در برابر حوادث به‌ويژه امواج زلزله براساس آيين‌نامه‌هاي موجود تمهيداتي درنظر گرفته شده اما در مورد خطر گسيختگي گسل‌ها مطالعات محدودي صورت گرفته است. به همين منظور طبق تكاليف طرح جامع شهر تهران، سازمان پيشگيري و مديريت بحران شهر تهران از سال 1385با انجام 3هزار بازديد ميداني از برش‌هاي موجود در گودبرداري‌هاي ساختمان و ساير تراشه‌هاي طبيعي و مصنوعي نسبت به تدقيق نقشه گسل‌هاي شهر تهران و نقشه پهنه‌هاي گسل‌ها اقدام كرد تا اينكه سرانجام در سال 95اين نقشه‌ها به تصويب نهايي رسيد. همچنين براي كاهش خطرات ناشي از موضوعات مربوط به زلزله و افزايش تاب‌آوري شهر، طرح‌هاي مهم ديگري به انجام رسيد. ازجمله اين طرح‌ها مي‌توان به سامانه‌هاي هشدار سريع زلزله، سند كاهش خطرپذيري محله‌هاي شهر تهران، سند مخاطرات مدارس، شبكه راه‌هاي اضطراري، طرح جامع آموزش همگاني، برنامه فعالسازي مركز فرماندهي مديريت بحران، برنامه مديريت بحران ساختمان‌هاي شهر تهران و خودروي فرماندهي مديريت بحران اشاره كرد كه چندي پيش رونمايي شدند. حال مطالب زير جزئيات دقيق‌تري از طرح‌هاي اخير را پيش‌رويتان قرار مي‌دهد.
- سند كاهش خطرپذيري محله‌ها
اين طرح براساس يك مدل بومي طراحي شده و به سؤال‌هاي مطرح در زمينه مخاطرات، آسيب‌پذيري‌ها و ظرفيت‌ها، ميزان خطرات و اولويت‌بندي آنها به تفكيك 354محله تهران و نيازهاي كاهش خطرپذيري در مقياس هر محله پاسخ مي‌دهد. براي تهيه آن نيز در مرحله اول مخاطرات محله‌هاي شهر تهران با تمركز بر 3خطر بالقوه و بالفعل شهر يعني زلزله، سيل و لغزش زمين، شناسايي و نقشه آنها براي بلوك‌هاي جمعيتي تهيه شد. در مرحله دوم وضعيت آسيب‌پذيري بلوك‌هاي جمعيتي محله‌ها در 5گروه آسيب پذيري جمعيتي، اجتماعي، اقتصادي، دسترسي و زيرساخت لرزه‌اي شناسايي و با وزن‌هاي مختلف محاسبه شد. در اين 5گروه جمعا 38شاخص مختلف كه اطلاعات آنها در سطح بلوك‌هاي جمعيتي وجود دارد، مورد استفاده قرار گرفت. در مرحله سوم با تلفيق لايه‌هاي مختلف اطلاعات محله‌ها، ميزان خطر هر بلوك جمعيتي استخراج شد و سرانجام با اين اطلاعات نقشه خطر براي هر محله شكل گرفت كه در آن مرحله برنامه‌ريزي براي كاهش خطر بلوك‌هاي پرخطر به‌صورت مشاركت با اعضاي محله شروع شد. البته هنوز اين طرح در همه محله‌ها به‌صورت كامل به اجرا درنيامده و به‌صورت كاملا مشاركتي بوده و با حضور ذينفعان محلي اعم از مسئولان دستگاه‌هاي مختلف، نمايندگان مردم، سازمان‌هاي مردم نهاد و شوراياران در حال انجام است.
- سند مخاطرات مدرسه
براساس طرح كاهش خطرات در مدارس، طرح مدرسه آماده با هدف افزايش آمادگي و ايمني مدارس شهر تهران در مواجهه با حوادث در 1000مدرسه شهر تهران در حال اجراست و طي آن مخاطرات غيرسازه‌اي مدارس ارزيابي و برنامه كاهش آن ارائه مي‌شود. براي اجراي اين بخش، سند مخاطرات مدارس با همكاري سازمان پيشگيري و مديريت بحران شهر تهران، سازمان آتش‌نشاني و خدمات ايمني و اداره كل آموزش و پرورش شهر تهران، در قالب چك ليست ايمني بخش‌هاي مختلف يك مدرسه طراحي شده است. پس از تكميل سند مخاطره هر مدرسه توسط كارشناس آتش‌نشاني و گروه مديريت بحران مدرسه، اطلاعات جمع‌آوري شده در سامانه «مدرسه آماده» وارد شده و براساس امتياز به‌دست آمده، مدرسه در يكي از 3سطح قرمز (داراي خطرپذيري بالا)، زرد (خطرپذيري متوسط) و سبز (خطرپذيري پايين) قرار مي‌گيرد. بر همين اساس، طرح كاهش مخاطرات هر مدرسه در 3بازه زماني كوتاه‌مدت، ميان‌مدت و بلندمدت تدوين و به مدارس ارائه مي‌شود تا از طريق راهكارها و توصيه‌هاي اين برنامه، مسئولان مدارس، خطرپذيري مدرسه را كاهش دهند.
- برنامه مديريت بحران ساختمان
سيستم كنترل و مديريت بحران در شهر بزرگي مانند تهران تنها نمي‌تواند به‌صورت متمركز و به وسيله سازمان‌هاي محدود پياده‌سازي و اجرا شود. بنابراين بايد با بهره‌گيري از لايه‌هاي پايين‌تر، بحران را مديريت كرد تا بر اثر شدت آسيب‌ها كاهش يابد. در واقع هر قدر بتوان ميزان وابستگي به سازمان‌هاي مسئول مديريت بحران را كاهش داد و فرايند عمليات را به‌صورت غيرمتمركز و با توان مردمي اجرايي كرد، كارايي و اثربخشي بيشتري ايجاد خواهد شد. در اين راستا برنامه مديريت بحران ساختمان پس از بازنگري طرح مديريت بحران اماكن با هدف ارتقاي آمادگي ساختمان و ساكنان آن، تدوين شده و در حال اجراست تا در اتفاقاتي شبيه حادثه پلاسكو، قبل از وقوع حادثه بتوان اقدامات پيشگيرانه را در محل حادثه انجام داد.
به گفته احمد صادقي، رئيس سازمان پيشگيري و مديريت بحران شهر تهران اين برنامه از بخش‌هاي تهيه و تدوين سند مخاطرات ساختمان و ارائه برنامه كاهش مخاطرات، شناسايي مخاطرات واحدهاي ساختمان، ارائه آموزش‌هاي لازم به ساكنان، ارائه برنامه واكنش در شرايط اضطراري و آشنايي با نقشه تخليه امن اضطراري محله تشكيل شده است.
- سامانه پايش تاب‌آوري شهر تهران
شهر تاب آور شهري است كه با استفاده از ظرفيت‌ها و توانايي‌هاي داخلي خود مي‌تواند در برابر حوادث مقاومت كرده، خسارات ناشي از حوادث را به حداقل رسانده، در كمترين زمان و با مؤثرترين روش به حالتي بهتر از حالت قبل از حادثه برسد. در اين بين، تحقق شهر تاب‌آور نيازمند شناخت حيطه‌ها، مولفه‌ها و شاخص‌هاي مؤثر بر تاب‌آوري شهري، پايش اين شاخص در سطح محله‌ها، نواحي، مناطق و كل شهر و برنامه‌ريزي براي ارتقاي تاب‌آوري شهري است. طبيعتا بررسي و رصد تغييرات مولفه‌هاي مختلف تاب آوري در ابعاد مذكور، مي‌تواند وضعيت مقاومت، سازگاري، آمادگي، مقابله و بازسازي و بازتواني شهر در برابر حوادث را مشخص كند.
بر اين اساس سازمان پيشگيري و مديريت بحران شهر تهران مطالعات خود را درخصوص نحوه پايش تاب آوري پايتخت از سال 1392آغاز كرد و پس از 3سال مطالعه در 4مرحله مرور نظام‌مند ابزارهاي موجود در دنيا، مطالعه چارچوب مفهومي و شاخص‌هاي تاب‌آوري در فرهنگ ايراني، طراحي و راستي‌آزمايي ابزار بومي و پايلوت ابزار طراحي شده، شاخص سنجش تاب‌آوري شهري تحت عنوان «ايران» برگرفته از خلاصه انگليسي "Index of Resilience Assessment for Natural disasters" طراحي و طي چندين مرحله در محله‌هاي شهر تهران اجرا شد.
شاخص تاب آوري در برابر حوادث ابزاري است كاملا بومي، جامعه محور، جامع و وزن داده شده كه وضعيت تاب آوري شهر را بين عدد صفر (كمترين ميزان) تا عدد يك (بيشترين ميزان ممكن) در 6حيطه شامل حيطه‌هاي نهادي و حاكميتي (شامل زيرحيطههاي شايستگي مديران، منابع مديريت حوادث و برنامه‌ريزي براي حوادث)، اجتماعي (شامل زيرحيطههاي سرمايه اجتماعي، امنيت اجتماعي و آمادگي رواني - اجتماعي)، اقتصادي (شامل زيرحيطههاي وضعيت درآمد، اشتغال و بيمه)، فيزيكي (شامل زيرحيطههاي مكان، كالبد و فضا)، فرهنگي (شامل زير حيطه‌هاي سواد، دانش عمومي مديريت حوادث و جهان بيني) و همچنين حيطه زيست‌محيطي اندازه مي‌گيرد.
به گفته صادقي هم‌اكنون سامانه پايش تاب‌آوري شهر تهران در سطح شهر، مناطق، نواحي و محله‌ها و براي 66مولفه مختلف با وزن‌ها و ارزش‌هاي مختلف اندازه‌گيري شده و در دسترس مديران شهري قرار دارد. مديران شهري مي‌توانند با استفاده از اين سامانه وضعيت تاب آوري جغرافياي تحت مديريت خود را بررسي كرده، وضعيت هر مولفه از مولفه‌هاي 66گانه را رصد كرده، نقاط قوت يا ضعف جغرافياي مدنظر را در حيطه‌ها، زيرحيطه‌ها و مولفه‌هاي گوناگون ارزيابي كرده و براساس آن، براي ارتقاي تاب‌آوري آن جغرافياي خاص برنامه‌ريزي كنند.
- شبكه راه‌هاي اضطراري بحران زلزله شهر تهران
درصورت وقوع زلزله‌اي با قدرت تخريب بالا، استفاده از بعضي خيابان‌ها امكان پذير نيست. از طرفي حجم بالاي تردد خودروها در سطح شهر، حركت خودروهاي خدماتي و امدادي را دچار اختلال مي‌كند. اين مشكلات در شرايطي ايجاد مي‌شود كه عملياتي نظير اطفاي حريق، كنترل حوادث ثانوي، جست‌وجو و نجات، انتقال مجروحين و بازرسي و تعمير شريان‌هاي حياتي و تأسيسات شهري اهميت عمده‌اي داشته و نياز شديدي به عمليات مقابله وجود دارد؛ عملياتي كه كاملاً به حمل‌ونقل در شبكه خيابان‌ها و بزرگراه‌هاي شهر و خارج از شهر وابسته است. بر اين اساس طرح «شبكه راه‌هاي اضطراري بحران زلزله شهر تهران» با همكاري آژانس همكاري‌هاي بين‌المللي ژاپن (جايكا) آغاز شده و هم‌اكنون آماده ابلاغ است. رئيس سازمان پيشگيري و مديريت بحران شهر تهران در اين‌باره گفت: راه‌هاي اضطراري بخشي از مسيرهاي ترافيكي هستند كه با توجه به‌خصوصياتي نظير تأمين دسترسي مراكز مهم و آسيب‌پذيري كمتر انتخاب شده و در شرايط اضطراري بعد از زلزله‌اي شديد (يا بحران‌هاي ديگر)، بازگشايي سريع آنها در اولويت قرار مي‌گيرد. همچنين در بخشهايي از اين مسيرها به‌منظور استفاده خودروهاي عملياتي، بايد براي خودروهاي شخصي محدوديت‌هايي اعمال شود. صادقي افزود: ارتقا و به‌روزرساني شبكه راه‌هاي اضطراري، تهيه طرح‌هاي جايگزين براي شبكه راه‌هاي اضطراري، بررسي آسيب‌پذيري شبكه، تهيه برنامه مقاوم‌سازي، تهيه طرح بهره‌برداري و نگهداري شبكه، تهيه دستورالعمل طراحي و اجراي سازه‌ها، شريان‌هاي حياتي و ساختمان‌هاي مجاور به همراه فعاليت‌هاي اطلاع‌رساني درخصوص پروژه، اجزاي اصلي اين طرح را تشكيل مي‌دهند.
- تدقيق و تهيه نقشه گسل‌هاي شهر تهران
سازمان پيشگيري و مديريت بحران شهر تهران از سال1385با انجام تحقيقات گسترده و بيش از 3000بازديد ميداني از برش‌هاي موجود در گودبرداري‌هاي ساختماني و ساير ترانشه‌هاي طبيعي و مصنوعي، نسبت به تدقيق نقشه گسل‌هاي شهر تهران و تهيه نقشه پهنه‌هاي گسلي شهر تهران اقدام كرد.
ويرايش اول اين نقشه‌ها در سال 1388به تأييد كميته فني متشكل از استادان و نمايندگان نهادهاي ذيربط رسيد و با پيگيري‌هاي اين سازمان، شوراي اسلامي شهر تهران و مركز تحقيقات راه، مسكن و شهرسازي، در جلسه روز 25مرداد‌ماه سال 95شوراي‌عالي شهرسازي و معماري و با حضور وزير راه، مسكن و شهرسازي، تصويب و به‌عنوان ملاك عمل كليه دستگاه‌ها در شهر تهران ابلاغ شد. به روز رساني و تدقيق اين نقشه‌ها در تعامل با سازمان‌هاي ذيربط به‌عنوان فعاليت مستمر سازمان در برنامه‌هاي سالانه قرار دارد. هم‌اكنون ساخت هرگونه بناي بالاي 12طبقه در حريم و روي گسل‌هاي شناخته شده ممنوع است.
- طرح آموزش همگاني
طرح آموزش همگاني، طرحي است فراگير كه چشم‌انداز، اهداف، قلمرو، راهبردها و سازوكارهاي اجرايي و كنترلي مرتبط با فعاليت‌هاي آموزشي سازمان را حداقل براي يك دوره 10ساله مشخص مي‌كند. مسلماً تدوين چنين طرحي، سرآغاز تعريف برنامه‌ها و پروژه‌هايي خواهد بود كه مي‌توانند اقدامات كوتاه‌مدت و ميان‌مدت معاونت آموزش و مشاركت‌هاي مردمي سازمان و كميته‌هاي آموزش ستاد مديريت بحران شهر تهران را شكل دهند. چنين طرحي نشان خواهد داد كه به‌منظور تحقق مأموريت‌هاي محول شده به سازمان و دستيابي به سطحي مطلوب از آگاهي، دانش و مهارت در رفتارهاي فردي و گروهي شهروندان تهراني، كدام فعاليت‌هاي آموزشي، با چه اشكال و شيوه‌هايي بايد در دستور كار قرار گيرند. به‌عبارت ديگر اين طرح مشخص مي‌كند كه چه محتواي آموزشي براي كدام گروه‌هاي مخاطب، چگونه و براي رسيدن به چه هدفي و در نهايت در چه دوره زماني و با مسئوليت چه نهادي بايد تدريس شود.
اين پروژه در نهايت شامل 15برنامه آموزشي (عملياتي) براي ارتقاي سطح دانش و مهارت عمومي تمامي شهروندان تهراني است. هر كدام از برنامه‌ها مشخص‌كننده مباحث درنظر گرفته شده و حداقل زمان مورد نياز آموزش آنهاست. بر اين اساس 75طرح درس متفاوت با ذكر مشخصات دقيق اهداف، سرفصل‌ها، زيرفصل‌ها، روش‌هاي آموزشي و استانداردهاي لازم‌الاجرا براي تدريس، تدوين شده است. با تكميل آموزش‌ها از سوي هر كدام از سازمان‌ها، شهروندان در حوزه مديريت بحران به سطح قابل‌قبولي از نظر دانش و مهارت خواهند رسيد تا بتوانند از آمادگي نسبي در مواجهه با بحران‌ها برخوردار شده و تهران را به شهري مقاوم و تاب‌آور تبديل كنند.
- خودروي فرماندهي و كنترل مديريت بحران
پس از وقوع حوادث، به‌ويژه رويدادهايي با پيامدهاي فاجعه‌بار مانند زلزله، باتوجه به خسارات و آسيب‌هاي گسترده احتمالي و ضرورت ارائه خدمات اضطراري در كوتاه‌ترين زمان ممكن، نياز است تا ضمن هماهنگي كليه اقدامات مقابله‌اي، از تمركز مديريت در يك يا چند نقطه محدود اجتناب شود. يكي از فعاليت‌هاي كليدي كه در حوادث بسيار اهميت دارد، انجام ارزيابي حادثه است؛ فرايندي كه در برآورد نيازهاي حادثه و نحوه بسيج نيرو و تجهيزات نقش تعيين كننده‌اي دارد. در سامانه‌هاي مدرن مديريت بحران، بلافاصله پس از وقوع حادثه، تيم‌هايي با عنوان تيم‌هاي ارزيابي و هماهنگي عمليات ميداني وارد صحنه مي‌شوند. وظيفه اين تيم‌ها ارائه خدمات اطلاعاتي به فرماندهان در صحنه حادثه يا مراكز تصميم‌گيري متمركز خارج از آن است. در حوادثي كه هماهنگي چندين سازمان و ارگان لازم باشد، حضور تيم‌هاي ارزيابي و هماهنگي عمليات ميداني ضروري است. همچنين در حوادث گسترده، براي انتقال صحيح، هماهنگ و بدون تكرار اطلاعات به فرماندهان حاضر درصحنه يا مراكز فرماندهي، حضور اين تيم‌ها در سايت‌هاي مختلف عمليات مقابله با حادثه امري حياتي است. بر اين اساس بهترين مدل فعاليت جمع‌آوري داده‌ها، پردازش آنها و تبديل به اطلاعات قابل استفاده، انجام آن دريك فضاي فيزيكي مجهز به سامانه‌هاي مختلف ارتباطي، اطلاعاتي وتحليلي است. استقرار بموقع و مؤثر چنين امكاناتي فقط با قرار دادن آنها در يك خودرو امكان‌پذير است. امروزه خودروهاي مختلف فرماندهي و كنترل بحران در حوادث براي سطوح مختلف عملياتي طراحي شده و مورد استفاده قرار مي‌گيرد. اين خودروها علاوه بر اينكه يك واحد مستقل و خودكفا به‌حساب مي‌آيند، داراي سامانه‌هاي متعددي هستند كه كليه ارتباطات در صحنه حادثه و خارج از آن را تحت هر شرايطي فراهم مي‌كنند؛ همچنين امكانات سخت‌افزاري و نرم‌افزاري مناسبي براي جمع‌آوري و تحليل اطلاعات دارند.
- سامانه هشدار سريع زلزله
اين سامانه را مي‌توان يكي از مهم‌ترين طرح‌هاي اخير در تهران دانست چراكه به‌عنوان مهم‌ترين ابـزار كـاهش تلفات جـاني و اقدامـات اضطراري در حوزه شريان‌هاي حياتي، مراكز درماني، خدمات شهري و اطلاع‌رساني عمومي شناخته شده است. سامانه هشدار سريع زلزله به مجموعه سخت افزار و نرم افزارهايي گفته مي‌شود كه از توانايي اعلام وقوع زمين لرزه، چند ثانيه قبل از رسيدن امواج مخرب برخوردار است. در اين مسير سازمان پيشگيري و مديريت بحران شهر تهران با مشاركت آژانس همكاري‌هاي بين‌المللي ژاپن(جايكا) و بهره مندي از ظرفيت متخصصان داخلي، اين سامانه را در فاز نخست روي گسل مشاء راه‌اندازي كرده است. نصب و راه‌اندازي ايستگاه پايشي روي گسل، نصب و راه‌اندازي سيستم ارتباطي و پشتيباني سامانه، طراحي و راه‌اندازي پردازشگر سامانه و راه‌اندازي سيستم اعلان هشدار، بخش‌هاي مختلف اين طرح را تشكيل مي‌دهد. در اين بين، با نصب و توسعه سامانه‌هاي هشدار سريع زلزله دستگاه‌هاي مختلف مي‌توانند به‌خاطر باخبر شدن زودتر از رخداد يك‌زلزله در سطح زمين (مثلا حدود 22تا 30ثانيه زودتر) اقدامات لازم را براي جلوگيري از افزايش تخريب‌ها صورت دهند كه مهم‌ترين آن تخليه لوله‌هاي اصلي گاز در شهر است.